Chăm sóc sức khỏe: một loại hàng hóa đặc biệt

(KTSG) - Liệu có nên áp dụng hoàn toàn cơ chế thị trường trong lĩnh vực chăm sóc sức khỏe hay không? Câu trả lời phụ thuộc vào bản chất đặc biệt của dịch vụ này và những tác động mà nó mang lại cho xã hội.

• Bí kíp chăm sóc sức khỏe, sắc đẹp ngày Tết của phụ nữ hiện đại
• Giải pháp tiện lợi giúp phụ nữ nâng cấp sức khỏe, sắc đẹp tự tin đón Tết

Trong một diễn đàn về phát triển y tế chất lượng, một số quan điểm cho rằng việc áp dụng quy luật thị trường sẽ thúc đẩy cạnh tranh giữa các cơ sở y tế, nâng cao chất lượng chăm sóc sức khỏe(*) và tạo điều kiện cho người dân lựa chọn nơi cung cấp dịch vụ tốt nhất. Những cá nhân có khả năng chi trả cao sẽ nhận được dịch vụ nhanh chóng, qua đó tạo động lực để hệ thống y tế phát triển mạnh mẽ hơn. Ở chiều ngược lại, nhiều ý kiến lo ngại rằng nếu để thị trường quyết định hoàn toàn, những người có thu nhập thấp có thể gặp khó khăn trong việc tiếp cận các dịch vụ y tế cần thiết.

Vấn đề đặt ra là liệu có nên áp dụng hoàn toàn cơ chế thị trường trong lĩnh vực chăm sóc sức khỏe hay không? Câu trả lời phụ thuộc vào bản chất đặc biệt của dịch vụ này và những tác động mà nó mang lại cho xã hội.

Một loại hàng hóa đặc biệt

Chăm sóc sức khỏe có những đặc điểm khác biệt so với các loại hàng hóa thông thường vì những đặc điểm như sau:

Không thể hoàn trả hay thay thế như hàng hóa thông thường. Khi mua một chiếc ti vi và nó bị hỏng trong thời gian bảo hành, người tiêu dùng có thể đổi một chiếc mới. Tuy nhiên, nếu một bác sĩ điều trị không hiệu quả, người bệnh không thể đơn giản nhận lại một đợt điều trị tương tự mà thường phải trải qua quá trình điều trị chuyên sâu hơn hoặc tìm đến bác sĩ khác, gây tốn kém cả về thời gian lẫn chi phí.

Giá cả khó dự đoán trước. Khi đi khám bệnh, chi phí điều trị có thể rất khác nhau tùy theo tình trạng của từng bệnh nhân. Ví dụ, một người bị đau bụng có thể chỉ cần điều trị viêm dạ dày với chi phí thấp, nhưng một người khác với triệu chứng tương tự có thể được chẩn đoán mắc ung thư, dẫn đến chi phí chẩn đoán và điều trị cao hơn nhiều. Ngay cả những người có tài chính vững vàng cũng có thể gặp khó khăn trong việc chi trả khi không may mắc bệnh hiểm nghèo. Vì vậy, bảo hiểm y tế trở thành một giải pháp quan trọng giúp chia sẻ rủi ro tài chính và đảm bảo khả năng tiếp cận dịch vụ y tế.

Tính thiết yếu và không thể thay thế. Dịch vụ y tế là nhu cầu sinh tử, không thể trì hoãn hay thay thế bằng các sản phẩm khác. Một người có thể nhịn mua quần áo mới hoặc hoãn lại việc mua sắm xa xỉ, nhưng khi bị bệnh nặng, họ không thể chờ đợi hay trì hoãn điều trị nếu muốn bảo vệ sức khỏe và sự sống của mình.

Chăm sóc sức khỏe là một loại hàng hóa đặc biệt, có những đặc điểm khác hẳn so với các loại hàng hóa khác, nên việc áp dụng toàn bộ quy luật của kinh tế thị trường sẽ không phù hợp, đặc biệt ở góc độ vĩ mô.

Bất cân xứng thông tin. Người bệnh không thể tự đánh giá chất lượng dịch vụ y tế mà phải dựa vào bác sĩ và hệ thống y tế. Điều này khác với việc mua một món hàng tiêu dùng thông thường, nơi người mua có thể dễ dàng so sánh và đánh giá sản phẩm.

Ảnh hưởng xã hội. Sức khỏe cá nhân có tác động đến cộng đồng. Khi một trẻ được tiêm vaccine sởi, không chỉ bản thân trẻ được bảo vệ mà còn giúp giảm nguy cơ lây lan bệnh trong cộng đồng. Nếu chỉ dựa vào thị trường để cung cấp dịch vụ y tế, nhiều người có thể không đủ khả năng chi trả, làm gia tăng sự bùng phát của các bệnh truyền nhiễm, dẫn đến hậu quả tiêu cực cho toàn xã hội. Một ví dụ khác là một người có thể không mua áo mới mà vẫn làm việc, nhưng người bệnh cần chăm sóc y tế để duy trì khả năng lao động. Nếu nhiều người không đủ khả năng chi trả, kinh tế chung có thể bị ảnh hưởng.

Không tuân theo quy luật cung - cầu thông thường. Khi nhu cầu y tế tăng cao (ví dụ, trong trường hợp dịch bệnh bùng phát), nguồn cung không thể tăng ngay lập tức như các loại hàng hóa khác. Việc đào tạo bác sĩ, xây dựng bệnh viện mất nhiều năm, trong khi nhu cầu chăm sóc sức khỏe có thể thay đổi đột ngột.

Vì chăm sóc sức khỏe là một loại hàng hóa đặc biệt, có những đặc điểm khác hẳn so với các loại hàng hóa khác, nên việc áp dụng toàn bộ quy luật của kinh tế thị trường sẽ không phù hợp, đặc biệt ở góc độ vĩ mô.

Chăm sóc sức khỏe và kinh tế thị trường: Cần một sự cân bằng

Nếu để thị trường tự do quyết định hoàn toàn, nguy cơ phân hóa giàu - nghèo trong tiếp cận y tế sẽ rất cao. Bác sĩ giỏi sẽ tìm đến nơi họ được trả lương cao hơn. Người có điều kiện tài chính sẽ được chăm sóc bởi bác sĩ giỏi và sử dụng dịch vụ tốt hơn, trong khi người nghèo có thể không đủ khả năng tiếp cận các dịch vụ y tế cần thiết. Điều này gây ra bất công trong xã hội.

Tuy nhiên, một hệ thống y tế chỉ dựa vào nhà nước cũng có thể gặp nhiều hạn chế, như tình trạng quá tải bệnh viện công, dịch vụ y tế kém hiệu quả hoặc thiếu động lực để nâng cao chất lượng dịch vụ. Do đó, nhiều nước phát triển đã chọn cách tiếp cận cân bằng giữa khu vực công và tư.

Trong đó, (i) Y tế công lập đảm bảo quyền tiếp cận y tế cơ bản cho tất cả công dân, đặc biệt là nhóm thu nhập thấp và người dân ở vùng sâu, vùng xa. (ii) Y tế tư nhân cung cấp dịch vụ y tế cao cấp hơn, giúp giảm tải hệ thống y tế công và tạo động lực phát triển chất lượng dịch vụ. (iii) Bảo hiểm y tế đóng vai trò quan trọng trong việc chia sẻ rủi ro tài chính, giúp mọi người dân có khả năng tiếp cận y tế mà không bị gánh nặng tài chính quá lớn.

Ví dụ, Medicare là hệ thống bảo hiểm y tế công của Úc, giúp mọi người dân được khám chữa bệnh miễn phí hoặc trợ giá. Hệ thống này chi trả chi phí khám bác sĩ, xét nghiệm, chẩn đoán hình ảnh, điều trị tại bệnh viện công và một phần tiền thuốc. Medicare không chi trả bao gồm nha khoa, vật lý trị liệu, xe cứu thương và điều trị tại bệnh viện tư. Người dân có thể mua bảo hiểm tư nhân để có thêm quyền lợi Medicare không chi trả và giảm thời gian chờ đợi.

Kết luận

Chăm sóc sức khỏe là một loại hàng hóa đặc biệt vì nó không thể vận hành theo quy luật thị trường thông thường. Cần có sự can thiệp của nhà nước để đảm bảo mọi người dân đều có cơ hội tiếp cận dịch vụ y tế. Việc kết hợp giữa khu vực công và tư, cùng với hệ thống bảo hiểm y tế hợp lý, sẽ giúp Việt Nam xây dựng một hệ thống y tế bền vững và công bằng cho tất cả mọi người.

^(*) Bài viết chỉ đề cập đến khía cạnh chuyên môn của chăm sóc sức khỏe, không bàn đến các dịch vụ tiện ích khác.