(KTSG Online) - Công nghệ trí tuệ nhân tạo (AI) không có quyền tác giả và việc các tác phẩm do AI tạo ra có được bảo hộ sở hữu trí tuệ như các tác phẩm do con người sáng tạo hay không, đây là một khía cạnh quan trọng trong các tranh luận pháp lý hiện nay.
- Sáng tạo qua lăng kính máy móc: Nhiếp ảnh và AI trong cuộc chiến bản quyền
- Tranh cãi bản quyền AI: Đổi mới kinh tế hay đánh cắp sáng tạo?
Trên các nền tảng mạng xã hội như TikTok, Facebook hay Instagram, không khó để bắt gặp những video ấn tượng do AI tạo ra, thu hút hàng triệu lượt xem và hàng ngàn lượt thích.
Nếu trước đây, việc tạo ra một video ngắn đòi hỏi hàng giờ thao tác thủ công trên máy tính thì nay, với sự hỗ trợ của AI, từ tạo hình ảnh, tạo câu lệnh, chuyển đổi hình ảnh thành video đến chuyển văn bản thành giọng nói, ngay cả những người không có kinh nghiệm thiết kế cũng có thể dễ dàng tạo ra các sản phẩm nghệ thuật sống động chỉ bằng vài dòng lệnh (prompt).
Sự tiện lợi này đặt ra một câu hỏi quan trọng là liệu các tác phẩm có sự đóng góp của AI có đáp ứng điều kiện để được bảo hộ quyền tác giả theo pháp luật sở hữu trí tuệ hay không?
Có được bảo hộ quyền tác giả?
Để tạo ra một tác phẩm bằng AI, người dùng chỉ cần nhập một đoạn văn bản mô tả sau đó AI sẽ sử dụng thuật toán và dữ liệu đã học để tạo ra tranh, ảnh hoặc video. Tuy nhiên, sự sáng tạo của AI chủ yếu dựa trên các mô hình đã được lập trình sẵn, không thể hiện được chiều sâu tư duy và sự đa dạng trong cảm xúc như con người.
Do đó, mặc dù AI có thể đem lại những kết quả mới lạ, thú vị và đôi khi ấn tượng về phần nhìn nhưng nó không thể thay thế hoàn toàn sự sáng tạo và dấu ấn cá nhân mà nghệ sĩ mang lại.
Hệ thống pháp luật về sở hữu trí tuệ hiện hành ở Việt Nam nói riêng và trên thế giới nói chung bảo vệ các sản phẩm sáng tạo do con người thực hiện. Tác phẩm được bảo hộ phải do tác giả trực tiếp sáng tạo bằng lao động trí tuệ của mình mà không sao chép từ tác phẩm của người khác. Mục đích bảo hộ quyền sở hữu trí tuệ là nhằm thúc đẩy các sản phẩm trí tuệ được tạo ra từ hoạt động tư duy, sáng tạo của con người.
Quyền tác giả phát sinh kể từ thời điểm tác phẩm đó được sáng tạo và được thể hiện dưới một hình thức vật chất nhất định, không phân biệt nội dung, chất lượng, hình thức, phương tiện, ngôn ngữ và không phụ thuộc vào việc tác phẩm đã công bố hay chưa công bố, đã đăng ký hay chưa đăng ký. Việc xác định rõ các tác phẩm do AI tạo ra có được bảo hộ hay không sẽ ảnh hưởng rất nhiều vì quyền tác giả gắn liền với quyền nhân thân và quyền tài sản của tác giả.
Trong thời hạn bảo hộ, tác giả, chủ sở hữu tác phẩm có quyền hưởng nhuận bút, thù lao hoặc lợi ích vật chất khi cho phép người khác sử dụng tác phẩm của mình. Sau khi hết thời hạn bảo hộ, các chủ thể được tự do sử dụng tác phẩm nên tác giả chỉ còn một số quyền nhân thân không thể chuyển giao mà không thể chi phối việc sử dụng nó hoặc yêu cầu bất cứ lợi ích vật chất nào từ việc sử dụng tác phẩm nữa (quyền tài sản).
Vì AI chỉ là một hệ thống các thuật toán, không phải là con người nên AI không được xem là tác giả của các tác phẩm do AI tạo ra theo pháp luật sở hữu trí tuệ. Đây cũng chính là câu trả lời cho câu hỏi liệu AI có được xem là tác giả cho tác phẩm của mình hay không.
Tuy nhiên, cần phân định rõ giữa hai vấn đề: AI không có quyền tác giả và việc các tác phẩm do AI tạo ra có đủ điều kiện để được bảo hộ sở hữu trí tuệ như các tác phẩm do con người sáng tạo hay không, đây là khía cạnh quan trọng trong các tranh luận pháp lý hiện nay.
Bảo hộ sở hữu trí tuệ các tác phẩm do AI tạo ra
Việc xác định chính xác vai trò và trách nhiệm pháp lý của người dùng và AI trong việc sở hữu bản quyền là rất quan trọng để đảm bảo tính công bằng và minh bạch trong quá trình sử dụng công nghệ AI.
Có một số quan điểm cho rằng người dùng AI không thể coi là người sở hữu bản quyền của những tác phẩm đó, vì người dùng chỉ đơn thuần cung cấp dữ liệu và yêu cầu trong khi quá trình tạo ra các tác phẩm được thực hiện hoàn toàn bởi AI.
Các phản hồi đầu ra do AI tạo ra không được coi là sáng tạo ban đầu của tâm trí con người (mất đi tính “gốc” của tác phẩm) nên không đáp ứng điều kiện bảo hộ quyền tác giả. Tuy nhiên, lưu ý rằng người dùng không thật sự hoàn toàn phụ thuộc vào AI mà tùy vào ý tưởng, sự sáng tạo, các câu lệnh đầu vào, mức độ chi tiết hướng dẫn, cách sắp xếp dữ liệu, những lần sửa đổi, những sự lựa chọn, phong cách nghệ thuật từ người dùng mà AI sẽ cho ra những kết quả khác nhau.
Hơn nữa, việc người dùng liên tục tương tác với AI, ví dụ như khi yêu cầu sửa đổi chi tiết nhiều lần đối với thiết kế có thể chứng minh quyền kiểm soát đầu ra tác phẩm đối với nền tảng AI của người dùng.
Về mặt kinh tế, nếu chúng ta từ chối bảo vệ pháp lý đối với các tác phẩm được tạo ra góp phần bởi AI thì điều đó có nghĩa là mọi thứ AI tạo ra sẽ ngay lập tức trở thành tài sản công cộng và mọi tác giả đều có thể sử dụng theo ý muốn cá nhân, vĩnh viễn và không cần xin phép. Đây là điều mà các nhà phát triển AI lẫn người dùng không mong muốn; nếu AI không thể tạo ra lợi nhuận, liệu còn ai muốn đầu tư và sử dụng nó?
Trên thực tế, các video do AI hỗ trợ tạo ra đã thu hút hàng triệu lượt xem trên mạng xã hội, mang lại doanh thu quảng cáo đáng kể cho người dùng và các bức tranh được sáng tác với sự kết hợp giữa nghệ sĩ và AI cũng đã bán được với giá vượt mong đợi (1).
Điều này cho thấy tiềm năng kinh tế của AI trong sáng tạo nội dung, đặt ra nhu cầu về một khung pháp lý phù hợp để bảo vệ quyền lợi của những người tham gia vào quá trình sáng tạo này. Hiện có rất nhiều clip trên mạng chia sẻ video Youtube có hướng dẫn các Youtuber cách làm video bằng AI.
Góc nhìn từ pháp luật của Hoa Kỳ
Ngày 16-3-2023, Văn phòng Bản quyền Mỹ (United States Copyright Office) đã ban hành Hướng dẫn đăng ký bản quyền đối với các tác phẩm chứa tài liệu được tạo ra bởi trí tuệ nhân tạo (2).
Theo hướng dẫn này, các tác phẩm được tạo ra với sự hỗ trợ của công nghệ, bao gồm AI, vẫn có thể đủ điều kiện để bảo hộ nếu con người có quyền kiểm soát sáng tạo đối với cách thể hiện của tác phẩm. Cơ quan này cũng nhấn mạnh rằng chỉ những tác phẩm do con người tạo ra mới được cấp bản quyền và sẽ không chấp nhận bảo hộ đối với các tác phẩm hoàn toàn do máy móc tạo ra mà không có sự tham gia của con người.
Đối với các tác phẩm có sự hỗ trợ của AI, người nộp đơn phải cung cấp thông tin về nội dung do AI tạo ra và mô tả rõ ràng vai trò sáng tạo của con người trong tác phẩm. Ví dụ, nếu một tiểu thuyết đồ họa có phần văn bản do con người viết và hình minh họa do AI tạo ra, người nộp đơn có thể yêu cầu bảo hộ cho phần văn bản nhưng phải loại trừ phần hình minh họa trong mục “Giới hạn của yêu cầu bồi thường” (Limitation of the Claim) của đơn đăng ký. Ngoài ra, các ứng dụng AI hoặc bên phát triển AI không được công nhận là tác giả hoặc đồng tác giả của tác phẩm.
Nhìn chung, hướng dẫn và các quyết định bảo hộ gần đây của Văn phòng Bản quyền Hoa Kỳ khẳng định rằng sự đóng góp sáng tạo của con người vào yếu tố biểu đạt của tác phẩm là điều kiện cần thiết để được bảo hộ quyền tác giả. Đây có thể sẽ trở thành hướng đi chung của nhiều quốc gia nhằm mở rộng khung pháp lý về sở hữu trí tuệ đối với các sản phẩm có sự hỗ trợ của AI.
Việc ứng dụng AI trong sáng tác đặt ra nhiều câu hỏi phức tạp về quyền tác giả. Đối với các nghệ sĩ và nhà thiết kế, điều quan trọng là cần hiểu rõ và tuân thủ các quy định sỡ hữu trí tuệ hiện hành, đồng thời lưu giữ tài liệu minh bạch về quá trình sáng tạo để bảo vệ quyền lợi hợp pháp của mình.
(1) Đấu giá tranh AI của Christie’s thu lợi “vượt mong đợi”: https://vnexpress.net/dau-gia-tranh-ai-cua-christie-s-thu-loi-vuot-mong-doi-4860543.html
(2) Copyright Registration Guidance: Works Containing Material Generated by Artificial Intelligence (Mar. 16, 2023).
