(KTSG Online) - Việt Nam bước vào giai đoạn quyết định hình thành thị trường carbon, nhưng bốn nền tảng quan trọng vẫn thiếu. Nếu không tháo gỡ sớm, sàn giao dịch dự kiến 2028 có nguy cơ “khởi động trên giấy” và doanh nghiệp khó tham gia thực chất.
Muốn có thị trường, phải biết ai được bán carbon
Vấn đề đầu tiên và lớn nhất chính là quyền carbon (carbon rights): ai có quyền sở hữu, phát hành và bán tín chỉ carbon. Indonesia, quốc gia dẫn đầu khu vực Asean, quy định ràng mạch: rừng nhà nước do trung ương quản lý; rừng cộng đồng do cộng đồng; rừng tư nhân thuộc chủ đất. Úc tiến xa hơn, tách quyền đất khỏi quyền carbon. Chủ đất vẫn giữ đất, quyền carbon được cấp riêng cho chủ dự án. Nhờ khung pháp lý rõ ràng, tín chỉ ACCU (Australian Carbon Credit Unit) mỗi đơn vị tương đương 1 tấn CO₂ được giảm hoặc hấp thụ – trở thành một trong các chuẩn tín chỉ uy tín nhất thế giới hiện nay của Úc.
Ở Việt Nam, câu chuyện phức tạp hơn. Rừng tự nhiên gần như phần lớn thuộc Nhà nước. Rừng trồng có vốn nhà nước, vốn hộ dân, doanh nghiệp, lâm trường. Rừng phòng hộ ven biển do tỉnh quản lý. Rừng trồng liên kết thì doanh nghiệp và người dân cùng góp vốn. Nếu không xác định rõ chủ thể carbon, không thể phê duyệt dự án phát triển tín chỉ carbon, không thể chia sẻ lợi ích, và cũng không thể huy động vốn đầu tư trong và ngoài nước. Nhiều dự án phát triển tín chỉ carbon thử nghiệm đã phải dừng vì yêu cầu “rà soát lại chủ thể carbon”.
Ngay cả các nhà đầu tư quốc tế cũng bối rối. VinaCapital và nhiều tổ chức quốc tế đều nhận xét trong một tọa đàm khoa học kéo dài 2 ngày tại Hà Nội mới đây về tín chỉ carbon, rằng không ai dám rót vốn khi không biết họ đang mua quyền gì. Dòng vốn đầu tư carbon toàn cầu lên tới 18 - 20 tỉ đô la/năm, nhưng Việt Nam chưa tận dụng được.
MRV: không đo - không đếm được thì không thể có tín chỉ
Yếu tố thứ hai là MRV (Measurement – Reporting – Verification), tức đo đạc - báo cáo - thẩm tra. Đây là “xương sống” của các dự án carbon. Không có MRV chuẩn, không thể tính lượng carbon tăng thêm, cũng không thể thẩm định tín chỉ.
Tại Tọa đàm chính sách: “Định hướng Thị trường Các-bon Toàn cầu và Việt Nam: Những nhận định sau COP30 và Hướng đi tiếp theo” diễn ra hôm 25 và 26-11 tại Hà Nội, nhiều diễn giả đến từ nhiều quốc gia cho biết, các quốc gia dẫn đầu đều có MRV thế hệ mới như Canada công bố dữ liệu rừng và sinh khối miễn phí, cập nhật hàng năm. Úc dùng vệ tinh quốc gia và dữ liệu lịch sử 40 năm. Indonesia dùng hệ thống theo dõi rừng theo thời gian thực.
Việt Nam có FRMS, tức hệ thống giám sát rừng với hơn 7 triệu ô tiêu chuẩn nhưng lại chưa tích hợp vào MRV carbon. Dữ liệu vệ tinh chưa đồng bộ; mỗi tỉnh vẫn áp dụng phương pháp đo khác nhau.
Điểm nghẽn baseline và LoA
Baseline là mức phát thải hoặc mức hấp thụ carbon “gốc” trước khi có dự án, dùng làm mốc để tính phần carbon giảm được hay tích lũy thêm. Nếu không có baseline, không thể chứng minh dự án tạo thêm lợi ích carbon. Nói dễ hiểu, nếu một khu rừng được dự báo sẽ mất 2% diện tích mỗi năm nếu không có dự án, đó là baseline. Nếu dự án giảm mất rừng xuống 0,5%, phần chênh lệch là phần carbon được ghi nhận.
Các tổ chức đánh giá chứng nhận tín chỉ carbon quốc tế như Verra, Gold Standard hay ART-TREES đều yêu cầu baseline phải có dữ liệu tối thiểu 10 -15 năm, tích hợp vệ tinh - khảo sát mặt đất - mô hình hóa. Indonesia, Kenya, Brazil đã có baseline quốc gia. Việt Nam hiện chưa có. Mỗi tỉnh tự xây baseline, dẫn đến kết quả rời rạc, khó thẩm định.
Một khi hình thành được tín chỉ carbon, nếu muốn bán ra nước ngoài, nhà đầu tư phải có LoA (Letter of Approval), tức Thư chấp thuận dự án theo Điều 6 của Thỏa thuận Paris. Đây là giấy xác nhận Nhà nước cho phép dự án phát hành tín chỉ carbon quốc tế. Nếu không có LoA, tín chỉ carbon chỉ có thể giao dịch trong nước, mất khả năng bán cho thị trường Nhật, Singapore, EU hay Hàn Quốc, những nơi giá cao hơn nhiều.
Việt Nam đến nay chưa ban hành quy trình LoA. Bộ Nông nghiệp và Môi trường cho biết đang “nghiên cứu tiêu chí thẩm định”. Nhưng trong lúc Việt Nam còn bàn tiêu chí, Indonesia đã phê duyệt hàng chục dự án; Kenya và Brazil đã xuất khẩu hàng triệu tín chỉ.
Doanh nghiệp Việt sẽ chịu áp lực đầu tiên
Cơ chế CORSIA (Chương trình bù trừ và giảm thiểu carbon cho hàng không quốc tế) đang bước vào giai đoạn bắt buộc. Vietnam Airlines dự kiến phải mua 312.000 - 420.628 tín chỉ/năm từ 2026 để bù trừ lượng phát thải. Trong nước, doanh nghiệp xuất khẩu gỗ, nông sản, thủy sản sắp chịu tác động từ các cơ chế chống phá rừng và biên giới carbon, tức ít nhiều liên quan đến tín chỉ carbon.
Nếu Việt Nam không sớm hình thành thị trường tín chỉ chất lượng cao, doanh nghiệp trong nước như các hãng hàng không nội địa đang có bay quốc tế, các nhà máy sắt thép xuất khẩu vào EU sẽ phải nhập tín chỉ giá cao từ nước ngoài. Rủi ro mất năng lực cạnh tranh là rất lớn.
Nhìn sang Indonesia để thấy sự khác biệt. Nước này đang thu hút mạnh dòng vốn đầu tư vào. Thị trường của họ đã giao dịch tín chỉ trong nước lẫn Điều 6.
Muốn có thị trường carbon thực chất, Việt Nam phải bắt đầu từ nền móng và các diễn giả tham gia tọa đàm chính sách cho rằng, bốn nền tảng cần được ưu tiên nhất hiện nay là xác lập quyền carbon trong luật, làm sao có phân loại rừng tự nhiên, rừng trồng, rừng hỗn hợp; tách quyền liên quan đến đất và quyền carbon; quy định cơ chế chia sẻ lợi ích. Kế tới là chuẩn hóa MRV quốc gia, tích hợp dữ liệu vệ tinh, đo đạc mặt đất; công khai dữ liệu; thống nhất phương pháp tất cả các địa phương. Thứ ba là gấp rút xây dựng baseline quốc gia trong 12-18 tháng và cuối cùng là ban hành quy trình LoA, bao gồm thiết lập tiêu chí thẩm định; cơ chế điều chỉnh tương ứng; quy trình theo dõi dự án.
Nếu không làm xong bốn trụ cột trên, thị trường carbon Việt Nam sẽ giống một khu chợ đã dựng sạp, đã trải bạt, đã gắn biển hiệu to tướng… nhưng chưa biết ai được mang hàng vào bán. Cơ hội hàng tỉ đô la từ rừng tự nhiện, carbon xanh từ rừng ngập mặn và tín chỉ carbon chất lượng cao có thể trôi sang các quốc gia đã đi trước một bước và tệ hơn, ảnh hưởng trực tiếp tới doanh nghiệp trong nước trong lĩnh vực hàng không, sắt thép, phải ra ngoài mua tín chỉ carbon giá cao.
