(KTSG) - Cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư và sự phát triển không ngừng của công nghệ số đã và đang làm thay đổi sâu sắc hoạt động của ngành tòa án.
Tòa án điện tử trong quá trình chuyển đổi số, được xem là mô hình kiểu mẫu trong quá trình thực hiện chuyển đổi số lĩnh vực tư pháp, tòa án điện tử đang góp phần nâng cao hiệu quả hoạt động của ngành tòa án và cải thiện khả năng tiếp cận tư pháp của người dân.
- Trọng tài và tòa án đã ‘gần nhau’ hơn
- Công nghệ số thúc đẩy thị trường di chuyển 573 tỉ đô la của châu Á
Một nghiên cứu gần đây xem xét theo phạm vi ứng dụng thì tòa án điện tử có thể được chia thành hai loại, gồm: tòa án điện tử toàn phần và bán phần(1). Tòa án điện tử toàn phần là tòa án điện tử mà tại đó tất cả hoạt động tố tụng đều được thực hiện trên môi trường điện tử. Còn tòa án điện tử bán phần là sự kết hợp giữa tòa án truyền thống và tòa án điện tử, khi một số hoạt động tố tụng được thực hiện trên môi trường điện tử, các hoạt động khác vẫn được thực hiện theo phương thức truyền thống.
Về mặt vai trò, tòa án điện tử mang lại nhiều lợi ích cho cả ngành tòa án và người dân. Đối với ngành tòa án, tòa án điện tử không chỉ rút ngắn thời gian xử lý vụ án, giảm thiểu chi phí và tăng cường tính minh bạch trong hoạt động tố tụng, mà việc số hóa hồ sơ, tài liệu còn giúp quá trình tra cứu, tham gia tìm kiếm thông tin của các bên liên quan trở nên nhanh chóng, hiệu suất hơn. Đối với người dân, tòa án điện tử cho phép người dân chủ động thực hiện các thủ tục tố tụng một cách dễ dàng, thuận tiện. Các thông tin công khai về hoạt động của tòa án giúp cá nhân, tổ chức giám sát và đánh giá được chất lượng của các tòa án. Ngoài ra, việc nộp các loại phí trực tuyến sẽ giúp người dân tiết kiệm thời gian và chi phí đi lại.
Tòa án điện tử là xu hướng tất yếu trong quá trình phát triển của hệ thống tư pháp. Sau đại dịch Covid-19, xây dựng tòa án điện tử đã trở thành hướng tiếp cận của nhiều quốc gia nhằm ứng phó với các sự kiện bất khả kháng và khắc phục tình trạng chậm trễ của tòa án trong giải quyết tranh chấp.
Tính đến nay, nhiều quốc gia đang triển khai chính sách về tòa án điện tử với mục tiêu nâng cao hiệu quả hoạt động của hệ thống tòa án, tăng cường tính minh bạch và tiếp cận tư pháp cho người dân. Tại Mỹ, hệ thống tòa án điện tử được triển khai rộng rãi ở các cấp tòa án liên bang và tiểu bang. Quyền truy cập công khai vào hồ sơ điện tử của tòa án (PACER) là một trong những hệ thống truy cập hồ sơ tòa án điện tử phổ biến từ các tòa án liên bang Mỹ. PACER cho phép người dùng xem và tải xuống các tài liệu tòa án, bao gồm các bản đệ trình, lệnh và phán quyết(2).
Hàn Quốc cũng là một trong những quốc gia đi đầu về tòa án điện tử tại châu Á. Hệ thống e-Court của Hàn Quốc cho phép người dân thực hiện hầu hết các thủ tục tố tụng trên nền tảng số. Ngoài e-Court, Hệ thống quản lý vụ án (CMS) hiện đang được tất cả thẩm phán và viên chức tòa án của tất cả tòa án trên toàn quốc sử dụng để vi tính hóa các tài liệu vụ án(3).
Với các dịch vụ trực tuyến đa dạng và hệ thống quản lý vụ án hữu hiệu, hệ thống tòa án điện tử tiên tiến tại Singapore cung cấp nhiều giải pháp tiếp cận linh hoạt. Theo chính sách trực tuyến hóa ngành tư pháp của Singapore, từ tháng 8-2022, các đương sự có thể sử dụng ứng dụng SG-Notify qua Singpass (Định danh kỹ thuật số cấp quốc gia) để gửi thông báo đến người mà họ muốn tống đạt giấy tờ.
Quốc vụ viện và Bộ Tư pháp Trung Quốc cũng đưa ra nhiều giải pháp tích hợp trí tuệ nhân tạo (AI) vào quy trình tố tụng, đơn cử như phòng xử án điện tử. Các phòng xử án được trang bị các thiết bị công nghệ AI, cho phép trình chiếu chứng cứ điện tử, ghi âm, ghi hình phiên tòa và tổ chức các phiên điều trần trực tuyến, giúp tăng cường tính trực quan của các phiên tòa.
Tại Việt Nam, Chính phủ và các cơ quan ban, ngành liên quan như Bộ Tư pháp, cơ quan tòa án địa phương đang đẩy mạnh xây dựng tòa án điện tử. Theo Nghị quyết 27-NQ/TW về tiếp tục xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam trong giai đoạn mới và Nghị quyết 33/2021/QH15 về tổ chức phiên tòa trực tuyến, nước ta đặt mục tiêu đến năm 2025 các tòa án cơ bản hoạt động trên môi trường điện tử, đưa phiên tòa trực tuyến vào thực tiễn xét xử.
Nhìn chung, Việt Nam đang trong quá trình hoàn thiện mô hình tòa án điện tử. Trong quá trình thực hiện chuyển đổi số đáp ứng yêu cầu cải cách tư pháp, một số kiến nghị mà nước ta có thể xem xét trong việc hoàn thiện chính sách về tòa án điện tử thời gian tới. Một là, số hóa hồ sơ, tài liệu tố tụng. Hai là, xây dựng hệ thống quản lý, điều hành hoạt động tòa án trên nền tảng công nghệ thông tin. Trong đó, triển khai các dịch vụ công trực tuyến như nộp đơn khởi kiện, nhận thông báo của tòa án, thanh toán án phí... Ba là cải tiến quy trình tổ chức và thực hiện xét xử các phiên tòa trực tuyến.
(*) Trường Kinh tế, Luật và Quản lý Nhà nước, Đại học Kinh tế TPHCM
(1) Hartung, D., Brunnader, F., Veith, C., Plog, P. and Wolters, T (2022), “The future of digital justice”, pp.1-30. https://ink.library.smu.edu.sg/sol_research/4631
(2) https://pacer.uscourts.gov/
(3) https://www.scourt.go.kr/eng/judiciary/eCourt/case.jsp
