(KTSG) - Vừa qua, báo Tuổi Trẻ có phản ánh về việc một ban quản trị chung cư bị xử phạt gần 120 tỉ đồng vì không lập nhiều hóa đơn. Mức phạt rất cao này cho thấy một số bất cập trong xử phạt vi phạm hành chính về hóa đơn.
Theo phản ánh của báo Tuổi Trẻ(1), mức phạt cao như vậy đánh vào hành vi không lập 7.260 hóa đơn. Cụ thể, hóa đơn thứ nhất bị phạt 15 triệu đồng, từ hóa đơn thứ hai bị phạt 16,5 triệu đồng do áp dụng tình tiết tăng nặng (vi phạm nhiều lần). Việc không lập hóa đơn gắn liền với hành vi trốn thuế với số tiền 453 triệu đồng (phát sinh từ doanh thu 5,6 tỉ đồng không kê khai, nộp thuế).
Bài viết này không bàn tới mô hình hoạt động của ban quản trị chung cư và tính hợp pháp của việc ban quản trị chung cư phải nộp thuế khi thu phí dịch vụ. Vấn đề được tập trung trao đổi là việc xử phạt theo từng hóa đơn gắn với hành vi trốn thuế.
Quy định của pháp luật
Về hành vi vi phạm hành chính (VPHC), Nghị định 125/2020/NĐ-CP (Nghị định 125) quy định hai hành vi khác nhau là “Không lập hóa đơn” (điều 14) và “Trốn thuế” (điều 17). Tuy nhiên, một trong các căn cứ để xác định hành vi trốn thuế là phải có hành vi không lập hóa đơn. Mặc dù không có quy định minh thị, có thể hiểu rằng phát sinh thiếu thuế là yếu tố cơ bản để phân biệt trốn thuế với không lập hóa đơn đơn thuần.
Về VPHC nhiều lần, điểm d, khoản 1, điều 3 Luật Xử lý vi phạm hành chính (Luật XLVPHC) quy định: Một người thực hiện VPHC nhiều lần thì bị xử phạt về từng hành vi, trừ trường hợp được Chính phủ quy định là tình tiết tăng nặng. Theo đó, Chính phủ quy định ba trường hợp không bị xử phạt VPHC nhiều lần mà thay bằng áp dụng tình tiết tăng nặng tại khoản 3, điều 5, Nghị định 125. Tuy nhiên, điểm b, khoản 1, điều 10 của luật này cũng quy định “Vi phạm hành chính nhiều lần” là tình tiết tăng nặng và Chính phủ đã dẫn lại quy định này(2). Theo đó, nếu chỉ xét từ ngữ, có người cho rằng mọi VPHC nhiều lần đều không bị xử lý từng hành vi (mà chỉ áp dụng tăng nặng).
Cần bổ sung quy định đã xử phạt hành vi trốn thuế (hành chính hoặc hình sự) thì không xử phạt hành vi không lập hóa đơn.
Về mức phạt tối đa, điều 24, Luật XLVPHC và điều 7, Nghị định 125 đều quy định mức phạt tối đa với tổ chức thực hiện hành vi VPHC về hóa đơn là 100 triệu đồng. Theo đó, nhiều người cho rằng trong trường hợp xử phạt theo từng hóa đơn nhân (x) số lượng hóa đơn, mức tiền phạt tối đa cũng chỉ là 100 triệu đồng - không thể lên tới 120 tỉ đồng như tình huống nêu trên.
Liên quan đến hai vấn đề là VPHC nhiều lần và mức phạt tối đa, Tổng cục Thuế (nay là Cục Thuế) đã phải có văn bản hướng dẫn (Văn bản 216/TCT-PC ngày 15-1-2025): 1) Trường hợp người nộp thuế thực hiện nhiều hành vi VPHC giống nhau và bị xử phạt về từng hành vi vi phạm thì từ hành vi thứ hai trở đi được xác định là trường hợp VPHC có tình tiết tăng nặng “vi phạm hành chính nhiều lần”(3); 2) Số tiền phạt tại quyết định xử phạt VPHC là tổng mức tiền phạt cụ thể của từng hành vi vi phạm và không bị giới hạn bởi mức tiền phạt tối đa quy định tại điểm c, điểm đ, khoản 1, điều 24, Luật XLVPHC.
Tính hợp lý của quy định
Việc không lập hóa đơn là một trong các cấu thành vi phạm của hành vi trốn thuế. Có thể nói trốn thuế là hậu quả, còn việc không lập hóa đơn là phương tiện thực hiện. Do hậu quả cuối cùng đều là nộp thuế thiếu, cần xem không lập hóa đơn và trốn thuế từ không lập hóa đơn là cùng một hành vi. Việc xử phạt VPHC cả hai hành vi có thể dẫn tới vi phạm nguyên tắc chung đã được luật định: “Một hành vi VPHC chỉ bị xử phạt một lần”.
Trốn thuế là hành vi nghiêm trọng hơn, có thể bị xử lý về hình sự. Tuy vậy, trong vụ việc ban quản trị chung cư, kết quả XLVPHC lại là xử phạt hóa đơn cao gấp nhiều lần xử phạt trốn thuế. Mức phạt 120 tỉ đồng cũng vượt xa mức phạt tối đa về hình sự với hành vi trốn thuế là 10 tỉ đồng đối với pháp nhân thương mại.
Điều 31 của Hiến pháp nước ta quy định: “Không ai bị kết án hai lần vì một tội phạm”. Điều 50 của Hiến chương Liên minh châu Âu về các quyền cơ bản (CFR) cũng có quy định tương tự: “Không ai bị truy tố hoặc trừng phạt hình sự hai lần đối với cùng một hành vi phạm tội mà người đó đã được tuyên bố trắng án hoặc đã bị kết án dứt điểm theo pháp luật trong liên minh”. Tu chính án thứ 5 của Hiến pháp Mỹ cũng đưa ra nguyên tắc “double jeopardy” có nội dung tương tự. Khoa học luật hình sự thế giới gọi chung nguyên tắc này bằng thuật ngữ “Ne bis in idem”.
Trong án lệ nổi tiếng Engel v. Netherlands (1976)(4), Tòa án Nhân quyền châu Âu (ECtHR) đã đưa ra ba tiêu chí để phân loại một hình phạt có tính “hình sự” hay không: 1) Phân loại của pháp luật quốc gia, 2) Bản chất của vi phạm, 3) Mức độ nghiêm trọng của hình phạt. Án lệ này xem xét đến bản chất của hình phạt, không chỉ phụ thuộc vào định nghĩa của luật quốc gia. Nếu một hình phạt hành chính được xác định có bản chất “hình sự” thì việc áp dụng đồng thời với truy tố hình sự là không phù hợp.
Trong vụ việc United States v. Halper (1989)(5), Halper đã bị kết án hình sự vì gian lận 65 yêu cầu thanh toán Medicare có giá trị 585 đô la Mỹ. Sau bản án hình sự, ông này tiếp tục bị Chính phủ khởi kiện dân sự đòi phạt tổng tiền phạt là 130.000 đô la (2.000 đô la x 65 lần). Tuy nhiên, tòa án cho rằng mức phạt này không có “mối liên hệ hợp lý” với thiệt hại thực tế và vi phạm quy định “double jeopardy” (vì đồng nghĩa với kết án thêm một lần nữa). Sau khi Chính phủ kháng cáo, Tòa án Tối cao vẫn phán quyết mức phạt của luật trái với Hiến pháp. Trong án lệ Hudson v. United States (1997)(6) sau đó, Tòa án Tối cao đã phân tích để xác định tính hình sự của biện pháp hành chính theo: 1) ý định của Quốc hội trên bề mặt luật, 2) liệu có “bằng chứng rõ ràng nhất” về tính trừng phạt nghiêm trọng đến mức hình sự.
Có thể thấy có sự tương đồng giữa vụ việc Halper về mức phạt cao so với thiệt hại của Nhà nước với vụ việc ban quản trị chung cư. Khi một mức phạt hành chính đặc biệt cao được đưa ra, gấp nhiều lần mức tối đa về hình sự và có thể kết hợp với hình phạt hình sự, cần xem xét thật sự cẩn trọng để đảm bảo tính hợp hiến và hợp lý của việc xử phạt.
Một số đề xuất
Trước hết, cần bổ sung quy định đã xử phạt hành vi trốn thuế (hành chính hoặc hình sự) thì không xử phạt hành vi không lập hóa đơn. Thực tế, Nghị định 125 đã có quy định tương tự về mối quan hệ giữa xử phạt trốn thuế và sử dụng hóa đơn không hợp pháp (khoản 3, điều 5). Điều này giúp tránh việc một hành vi bị xử phạt hai lần về VPHC hoặc đồng thời về hành chính và hình sự hoặc thậm chí là hai lần hình sự.
Thứ hai, cần bổ sung quy định việc không lập nhiều hóa đơn trong cùng một thời điểm hoặc lập sai thời điểm nhiều hóa đơn (lập muộn) là trường hợp chỉ bị xử phạt về một hành vi và áp dụng tình tiết tăng nặng. Trong thực tế, nhiều đơn vị đã lập hóa đơn điện tử một cách tự động bằng các hệ thống công nghệ, khi bị quá tải hoặc bị tấn công có thể kéo theo vi phạm về hóa đơn với số lượng lớn trong một thời gian nhất định. Sai phạm cũng có thể bắt nguồn từ việc chưa nắm được hoặc chưa hiểu đúng các quy định.
Để hạn chế việc phạt hóa đơn với số tiền quá lớn, vượt quá hậu quả thực tế và mức độ răn đe cần thiết, không nên xử phạt theo số lượng hóa đơn mà thay bằng số kỳ lập hóa đơn. Ví dụ, trong trường hợp của ban quản trị chung cư, mỗi kỳ thu tiền phí dịch vụ (vào một ngày đã thông báo với cư dân) mà không lập hóa đơn thì được xem là một lần vi phạm.
Thứ ba, cần nghiên cứu điều chỉnh mức phạt hóa đơn theo giá trị hóa đơn. Theo quy định hiện hành, từng lần bán hàng hóa, dịch vụ đều phải lập hóa đơn, không phân biệt giá trị. Nhiều doanh nghiệp lập hóa đơn với giá trị rất nhỏ (vài ngàn, chục ngàn đồng) nhưng số lượng hóa đơn lớn như trong ngành ngân hàng, nước, xăng dầu. Mức phạt 15 triệu đồng trên một hóa đơn như vậy là quá cao so với mức độ vi phạm và hậu quả gây ra, có tính răn đe quá mức cần thiết. Điều này cũng có thể dẫn tới tăng nhu cầu của doanh nghiệp trong việc cấu kết với cán bộ thuế để che giấu vi phạm.
(1) https://tuoitre.vn/khong-lap-7-260-to-hoa-don-ban-quan-tri-chung-cu-bi-phat-thue-gan-120-ti-dong-20250509224859583.htm
(2) Tại khoản 1, điều 6 Nghị định 125 quy định tình tiết tăng nặng thực hiện theo pháp luật về XLVPHC.
(3) Trước đó, năm 2021, Tổng cục Thuế cũng có văn bản số 2768/TCT-PC hướng dẫn người nộp thuế bị xử phạt về từng hành vi vi phạm theo quy định nếu lập hóa đơn không đúng thời điểm.
(4) https://hudoc.echr.coe.int/eng?i=001-57479
(5) https://supreme.justia.com/cases/federal/us/490/435/
(6) https://supreme.justia.com/cases/federal/us/522/93/
