(KTSG) - Tiền rác thu mỗi hộ ở gia đình ở Hà Nội và TPHCM đang cao gần gấp đôi mức thu ở Bangkok, Thái Lan. Tiền rác tại Việt Nam đang được xem là chi phí, trong một số trường hợp là “gánh nặng”, của người dân đô thị và cả nhà quản lý. Trong khi đó, các nước Đông Nam Á lại có cách tiếp cận khác: “rác là tiền, rác là tài nguyên, rác là vàng”..., không phải là thứ vô dụng bỏ đi mà có thể “đẻ” ra tiền.
Hiện Việt Nam chi khoảng hơn 1 tỉ đô la để thu gom, vận chuyển và xử lý rác mỗi năm. Tiền rác tại Việt Nam đang được xem là chi phí, trong một số trường hợp là “gánh nặng” của người dân đô thị và cả nhà quản lý.
- Phí rác tính theo cân nặng, cú hích cho nền kinh tế tuần hoàn
- Thí điểm mô hình biến rác thải nhựa thành sản phẩm gỗ nhựa
Không thể “cào bằng”…
Vào ngày 31-10 vừa qua, Cục Quản lý đô thị Bangkok (BMA) công bố mức thu tiền rác mới, dự kiến có hiệu lực sau sáu tháng nữa. Theo đó, mức phí “cào bằng” 80 baht (65.000 đồng) mỗi tháng được cho là quá cao sẽ bị bãi bỏ. Chính quyền sẽ áp dụng cơ chế giá linh hoạt.
Các hộ gia đình tự phân loại rác thải sẽ chỉ phải trả 20 baht mỗi tháng, trong khi những hộ không phân loại sẽ phải trả 60 baht. Để được hưởng giá thấp, hộ dân phải đăng ký qua ứng dụng. Chính quyền lẫn công ty môi trường sẽ đến các hộ đã đăng ký để xác minh việc phân loại rác thành bốn loại, gồm thực phẩm thừa, tái chế, thông thường và nguy hại. Lượng rác sinh hoạt hàng ngày không quá 20 lít hoặc 4 ký.
Ảnh: Saigoneer
Bangkok có hơn 2 triệu hộ gia đình, nhưng chỉ có hơn 50.000 hộ phân loại rác. Thành phố này thải ra 10 triệu tấn rác mỗi năm, với chi phí xử lý hơn 7 tỉ baht. Trong khi đó, BMA chỉ thu được khoảng 500 triệu baht (hơn 7%) từ phí tiền rác, theo Bangkok Post.
BMA có thời gian sáu tháng để triển khai bài toán lớn trong xử lý rác thải đô thị. Tuy nhiên, báo chí Thái Lan tin rằng việc xóa bỏ mức giá “cào bằng” trước đây thể hiện chính sách công bằng “thải nhiều rác, trả tiền nhiều hơn”. Đó cũng là cách buộc mọi người phải quan tâm hơn và thể hiện trách nhiệm với môi trường. Cuối cùng, đó là thông điệp: rác thải đã phân loại là một nguồn tài nguyên hiện đang bị lãng quên.
Tài nguyên và cũng là trách nhiệm
Là quốc gia lớn nhất và đông dân nhất ở Đông Nam Á, Indonesia cũng đối mặt với hệ quả môi trường và xã hội của những bãi rác khổng lồ, nhất là rác nhựa.
Sáng kiến của một giáo sư ở cố đô Yogyakarta năm 2008 đã lan rộng khắp xứ vạn đảo và thành phong trào “Bank Sampah” (ngân hàng rác). Người dân mang rác đã được phân loại như chai nhựa, giấy, kim loại và chai lọ thủy tinh đến “ngân hàng rác” ở địa phương. Nhân viên ở đây sẽ cân ký, tính giá trị và ghi số dư vào tài khoản tiết kiệm. Sau một thời gian, họ có thể rút tiền từ tài khoản để trả tiền điện nước, thẻ điện thoại, học phí… Ở phía Bắc đảo Jakarta, ngân hàng rác Wijaya Kasuma đã quy đổi 70 ký nhôm, tương đương 4.500 lon nhôm rỗng, thành 1 gam vàng…
Singapore là quốc gia đi đầu ở Đông Nam Á trong kế hoạch xử lý rác. Tháng 8-2019, nơi này ban hành Kế hoạch tổng thể không rác thải (Zero Waste Masterplan) vạch ra lộ trình và chiến lược nhằm biến Singapore thành quốc gia không rác thải.
Chính phủ thực hiện nghiêm việc phân loại rác. Chiếc thùng xanh tái chế màu xanh dương dành cho giấy, nhựa, thủy tinh và kim loại. Thùng màu xanh lá dành cho rác thực phẩm và các loại không thể tái chế. Hơn 90% lượng rác không thể tái chế sẽ được đưa đến các nhà máy đốt rác để phát điện, cung cấp khoảng 3% nhu cầu điện của toàn hòn đảo. Lượng tro xỉ sau khi đốt được vận chuyển ra bãi chôn lấp Semakau để bồi đắp đảo nhân tạo. Bãi này cũng là khu bảo tồn thiên nhiên đa dạng sinh học của Singapore.
Philippines cũng có kế sách riêng. Chính quyền thủ đô Manila đề ra mức phạt nặng 5.000 peso (2,3 triệu đồng) đối với hành vi xả rác, vất rác không đúng nơi quy định. Chính phủ ban hành luật RA 11898 về trách nhiệm mở rộng của nhà sản xuất (EPR). Các công ty lớn ngành hàng tiêu dùng, thực phẩm, đồ uống phải chịu trách nhiệm thu hồi và tái chế 80% số bao bì nhựa sản phẩm bán ra vào năm 2028. Luật buộc các doanh nghiệp phải đầu tư vào cơ sở hạ tầng tái chế, hoặc trả tiền cho các tổ chức thu gom. Điều này biến “rác thải bao bì” từ một vấn đề môi trường thành một trách nhiệm tài chính (tài nguyên phải được quản lý) của doanh nghiệp.
Chuyện đáng bàn
Mỗi ngày người dân Việt Nam thải ra 60.000 tấn rác, tức khoảng 21 triệu tấn mỗi năm. Bộ Nông nghiệp và Môi trường ước lượng với “chi phí đổ đồng” 50 đô la để thu gom, vận chuyển và xử lý mỗi tấn rác thì số tiền đã vượt quá 1 tỉ đô la mỗi năm. Và thường thì “thu không đủ bù chi” đang diễn ra với các đô thị lớn của Việt Nam như ở Bangkok.
Năm 2024, thành phố Hà Nội thu được 568 tỉ đồng tiền rác, nhưng chi phí thực tế để thu gom, vận chuyện và xử lý rác gần 2.300 tỉ đồng, hơn bốn lần số thu. Lượng rác thải sinh hoạt trong một ngày ở Hà Nội là 7.500 tấn. Trên lý thuyết, hai nhà máy điện rác Thiên Ý (bãi rác Nam Sơn) và Seraphin (bãi rác Xuân Sơn) có tổng công suất 120 MW chỉ đốt được 6.200 tấn rác mỗi ngày(1).
Năm 2016, lượng rác thải ở TPHCM (cũ) khoảng 7.000 tấn mỗi ngày và thành phố dự chi khoảng 2.200-2.400 tỉ đồng để xử lý(2). Với tốc độ tăng 10% mỗi năm, hiện lượng rác thải đã tăng gần gấp đôi. Nếu tính quy mô của thành phố mở rộng, con số này sẽ lớn hơn nhiều. Hiện 70% lượng rác là chôn lấp, 30% còn lại được tái chế và đốt theo công nghệ cũ. Hai nhà máy điện rác Tâm Sinh Nghĩa và Vietstar có công nghệ hiện đại, dự kiến khai trương nửa đầu năm 2026, có thể xử lý 40-50% lượng rác thải của thành phố. Tỉnh Bình Dương (cũ) cũng có hai nhà máy điện rác nhỏ do Công ty cổ phần Nước - Môi trường Bình Dương (BIWASE) vận hành.
TPHCM đã nâng mức thu phí tiền rác từ đầu tháng 6-2025. Hà Nội dự định thu theo mức đầu người trong gia đình từ quí 1-2026, tăng nhiều lần so với trước đó. Chính quyền các nơi dự định sẽ tăng tiền rác, xử lý nước thải theo từng giai đoạn.
Nhưng câu chuyện rác thải ở Việt Nam cũng có nhiều điều đáng để bàn. Luật Bảo vệ môi trường năm 2020 đã buộc người thải ra rác nhiều phải trả tiền nhiều hơn, doanh nghiệp phải thực hiện trách nhiệm mở rộng của nhà sản xuất (EPR)… Các startup công nghệ môi trường (clean tech) cũng nhiều hơn và hoạt động tích cực hơn. Chẳng hạn, VECA là ứng dụng đặt mua ve chai, đồ phế liệu ở các thành phố lớn. Tương tự là mGreen, Grac, PlasticPeople hay UPGreen Vietnam hoặc Liên minh tái chế bao bì Việt Nam (PRO Vietnam) hình thành năm 2022.
Nhưng rác vẫn chưa được xem là tiền hay nguồn tài nguyên như cách người dân và xã hội ở Thái Lan, Indonesia hay Malaysia quan tâm và hành xử. Nhiều nhà dân ở đô thị tối tối vẫn lén bỏ rác qua hàng xóm để “né tiền rác”. Các thùng phân loại rác hoàn toàn không có, chỉ là những bao nylon nhỏ nép ở cổng nhà. Hoặc chủ nhà tự bỏ tiền mua thùng rác thì lại có thể bị mất cắp. Hoặc nếu người dân đã phân loại rác theo bao thì chúng cũng bị người gom rác xé tung để tiện vận chuyển…
Một tài khoản “ngân hàng” như ở Indonesia để rác biến thành tiền thật. Hoặc tiền rác thật rẻ cho những ai đã phân loại rác như ở Bangkok. Đó là bước đầu để hình thành thị trường nguyên liệu và nền tảng cho ngành công nghiệp tái chế Việt Nam mà VECA, mGreen hay PRO Vietnam đang hướng đến.
(1) https://suckhoedoisong.vn/ha-noi-tang-7-lan-phi-thu-gom-rac-chuyen-gia-noi-gi-169250818155004795.htm
(2) https://thesaigontimes.vn/tphcm-chi-moi-nam-2-200-2-400-ti-dong-de-xu-ly-rac-thai/
