Xe điện đừng nhanh như… điện!

(KTSG) - Cuộc chuyển đổi từ phương tiện giao thông sử dụng năng lượng hóa thạch sang năng lượng điện tại các đô thị lớn như TPHCM và Hà Nội cần được nghiên cứu, thăm dò và xem xét kỹ lưỡng, thiết lập lộ trình khoa học, để tầm nhìn từ chính sách không ngoài... tầm với của đời sống dân sinh và sức khỏe kinh tế đô thị.

• Tốc độ phổ cập xe điện tăng nhanh ở các nước đang phát triển
• Xe điện và bài toán khó của ban quản trị chung cư

Trong mắt du khách nước ngoài, Việt Nam vẫn là “đất nước của xe máy”. Nhìn vào diện mạo giao thông đô thị, xe máy là phương tiện di chuyển, mưu sinh chính yếu của người dân. Đặc thù phương tiện giao thông này phản ánh tầm mức của nền kinh tế.

Nhìn vào đời sống người dân, chiếc xe máy với đa số giới bình dân và kể cả nhân viên văn phòng, công chức, không chỉ là một “cần câu cơm” mà còn là một thứ tài sản giúp họ ổn định và hòa nhập tốt vào đời sống trong đô thị. Theo số liệu thống kê mới nhất công bố trên báo chí gần đây, Hà Nội có khoảng 6,9 triệu xe máy, TPHCM có gần 8,6 triệu xe máy. Chiếc xe máy là phương tiện phổ biến của nhiều gia đình. Nó linh động, thích ứng cao và phù hợp với bức tranh chung của sức khỏe nền kinh tế. Thế nhưng, cũng lại chiếc xe máy là thứ thường được các chuyên gia chính sách giao thông vận tải viện dẫn trong các hội thảo, đổ lỗi cho nguyên nhân gây áp lực lên hạ tầng của đô thị, đặc biệt là Hà Nội và TPHCM.

Điều mà ai cũng biết, khi rời khỏi căn phòng hội thảo, nhiều chuyên gia từng quy tội cho xe máy đó cũng trở về nhà bằng… xe máy. Một số khác, cũng chỉ mới chuyển sang ô tô và thậm chí còn giữ thói quen đi ô tô theo kiểu xe máy.

Độ tương thích giữa hạ tầng giao thông, tính đặc trưng của đời sống và kinh tế vận hành, cách thức sinh hoạt và mưu sinh của các thành phần cư dân trong đô thị sử dụng phương tiện xe máy đã chưa được khảo sát, làm rõ.

Những chính sách đụng chạm vào chiếc xe máy, từ hạn chế, đánh thuế, cấm đoán cho đến thay đổi theo các tiêu chuẩn theo nền tảng công nghệ mới, nếu không được nghiên cứu thấu đáo từ gốc rễ xã hội và lên một kịch bản lộ trình phù hợp thì sẽ gây ra những tác động hết sức nhạy cảm đến đời sống, sinh kế của cư dân và nền kinh tế.

Trong cuộc họp ngày 8-8-2025 do Sở Xây dựng TPHCM tổ chức đã trình bày, trao đổi về đề án kiểm soát khí thải phương tiện giao thông với sự có mặt của đại diện các cơ quan liên quan. Tại đó, điều 141, 142 Luật Bảo vệ môi trường 2020 đã được viện dẫn. Hai điều luật đưa ra những quy định về việc các địa phương được phép áp dụng cơ chế hỗ trợ tài chính, ưu đãi thuế, phí để thúc đẩy phương tiện sử dụng năng lượng sạch.

Đề án đưa ra có một số điểm đáng lưu ý: giai đoạn đề xuất áp dụng từ năm 2025-2030 với những chế độ chính sách: Bồi hoàn khoảng 70% giá trị còn lại khi người dân thanh lý xe máy chạy xăng nằm trong vùng phát thải thấp; trợ cấp 10% giá mua (chỉ tiêu không quá 5 triệu đồng/xe) cho người mua mới nhưng không quá 5 triệu đồng/xe; giảm 50% lệ phí cấp đăng ký và biển số cho xe máy điện, mô tô điện; hỗ trợ 20% lãi suất vay trong năm đầu tiên, theo mức lãi suất bình quân của bốn ngân hàng lớn tại thành phố và phí quản lý 2%/năm. Với ô tô điện, đề án này đưa ra giải pháp chế độ giảm 50% lệ phí cấp đăng ký và biển số; giảm 50% phí bảo trì đường bộ; hỗ trợ 10% lãi suất vay trong năm đầu, tính trên mức lãi suất bình quân của bốn ngân hàng thương mại lớn tại thành phố và phí quản lý 2%/năm. Căn cứ Nghị định 51/2025/NĐ-CP, ô tô điện chạy pin được miễn 100% lệ phí trước bạ đến hết ngày 28-2-2027.

Không chỉ áp dụng ở khu trung tâm, TPHCM dự kiến sẽ thí điểm hạn chế các phương tiện chạy xăng dầu, phát thải cao tại Cần Giờ và Côn Đảo. Trước đó, Chính phủ ban hành Chỉ thị 20, đề nghị thủ đô Hà Nội triển khai các giải pháp chuyển đổi phương tiện, sao cho đến ngày 1-7-2026 không còn xe gắn máy sử dụng nhiên liệu hóa thạch lưu thông trong khu vực vành đai 1 của thành phố này.

Lộ trình đi đến các chỉ thị, đề án trên mặc dù được chuẩn bị từ lâu, song trên thực tế cho đến thời điểm này, mạng lưới hạ tầng (trạm sạc và cứu hộ trong đô thị và các tuyến cao tốc, phương án ứng phó phát sinh phòng cháy chữa cháy, dự liệu công suất điện đáp ứng khi chương trình đi vào thực tế, giải pháp xử lý pin để tránh gây hại môi trường...) chưa thật sự đầy đủ; nguồn ngân sách hỗ trợ chuyển đổi và phương thức chi dùng hiệu quả chưa có, dù các “deadline” đang ở rất gần. Và một trong những điều quan trọng nhất, đó là các chỉ thị trên được ban hành theo chiều dọc (trên xuống), thiếu một sự khảo sát khoa học về điều kiện của đối tượng tác động trực tiếp đó chính là người dân, giá cả phương tiện trên thị trường và hành vi tiêu dùng trong nền kinh tế ở thời điểm nhạy cảm - đang chịu những tác động bất định bởi các biến động quy mô toàn cầu.

Một hệ sinh thái giao thông xanh, bền vững, những vùng đô thị được giảm ô nhiễm tiếng ồn, cải thiện chất lượng không khí đó là mơ ước. Mơ ước đó đã được các nước phát triển đi đầu như Mỹ, Nga, Đức và đặc biệt các nước Bắc Âu áp dụng, xem như tiên phong. Điều này cũng phù hợp trong giai đoạn nền tảng công nghệ giao thông có sự chuyển đổi mạnh mẽ với nhiều tiêu chuẩn “ưu việt” được truyền thông rộng rãi.

Song, ngay cả ở các nước phát triển, chương trình xanh hóa phương tiện giao thông cũng được tiến hành có lộ trình và liên tục nghe ngóng để sửa đổi, bổ sung, tránh các hệ lụy phát sinh ngoài kiểm soát. Ví dụ trường hợp của Nga, sau một thời gian khuyến khích xe điện, mới đây đã phải tăng cường biện pháp kiểm soát cháy nổ vì có nhiều trận hỏa hoạn đáng tiếc khi xuất hiện các trạm sạc tự phát trên đường phố lẫn khu dân cư. Tại Mỹ, nơi hệ thống giao thông cao tốc phát triển và người mua ô tô điện có nhiều phân khúc giá để chọn lựa, thì chiếc xe điện vẫn là một chọn lựa có nhiều do dự và trì hoãn bởi tính tiện lợi trong di chuyển đường xa, khả năng cầm cự khi gặp bất trắc như kẹt xe bởi một vụ tai nạn ùn tắc lâu trên cao tốc hay đơn giản là trong tâm lý nhiều người tiêu dùng có tính thực tế cao, thì nền tảng công nghệ này quá mới và còn cần thời gian để các sản phẩm có tính ổn định chất lượng... Trong khi đó, tại Pháp năm 2018, việc chính phủ áp thuế nhiên liệu cao mà chưa có giải pháp hỗ trợ tầng lớp thu nhập thấp đã đẩy tới cuộc biểu tình lan rộng của phong trào áo vàng (Mouvement des gilets jaunes), ở đó làn sóng biểu tình đã bày tỏ phẫn nộ về việc họ bị “một chính phủ của người giàu” bỏ lại phía sau...

Nhìn ở góc độ thị trường, nhà phân tích Mike Colias của tờ The Wall Street Journal viết trong cuốn sách Inevitable: Inside the Messy, Unstoppable Transition to Electric Vehicles nhận định rằng, chính sách có thể là đòn bẩy ban đầu cho sự phát triển của xe điện, song tùy vào điều kiện kinh tế cụ thể, giá cả và hành vi tiêu dùng. Đó mới là những yếu tố thực tế quyết định tính hiệu quả của quá trình chuyển đổi.

Tại Việt Nam, như đã phân tích ở trên, chiếc xe máy không chỉ là phương tiện đi lại mà còn gánh cả sinh kế, tương lai của nhiều gia đình. Có những gia đình xem chiếc xe máy là vật bất ly thân, không thay đổi, một khi chúng còn chạy được trên đường mà không bị cảnh sát giao thông chặn lại vì dưới chuẩn có thể sử dụng theo quy định. Trong hoàn cảnh của nền kinh tế được vận hành bởi số đông đối tượng chịu tác động bởi chính sách chuyển đổi nhiên liệu, thì một cuộc thăm dò trách nhiệm, minh bạch từ đời sống và nguyện vọng người dân và những chính sách có lộ trình chặt chẽ, sự nghiên cứu chuẩn bị khoa học thì mới mong đem lại hiệu quả thực sự bền vững.