Xóa lời nguyền ‘ốc vít’

(KTSG) - Quá khứ không thể hoặc chỉ có thể sản xuất con ốc vít đã lùi xa. Ngành công nghiệp phụ trợ ô tô Việt Nam đã có thể cung ứng chi tiết bằng kim loại hay nhựa, dây cáp điện, động cơ điện, màn hình điện tử… Số doanh nghiệp Việt đạt chuẩn quốc tế IATF hiện đứng thứ hai ở Đông Nam Á, sau Thái Lan và vượt Malaysia - hai “cường quốc” ô tô ở khu vực.

Thị trường ô tô Việt Nam cũng đã “đủ lớn”, khiến mọi bên liên quan phải chú trọng đầu tư đúng mức và bài bản cho toàn bộ chuỗi cung ứng ngành.

• Kéo dài Chương trình ưu đãi thuế công nghiệp hỗ trợ ô tô đến hết năm 2027
• Ưu đãi cho công nghiệp hỗ trợ: nhiều nhưng cần ‘chạm’ đến thực tiễn

Sự tham gia của các doanh nghiệp SME

“Tôi chưa từng nghĩ mình sẽ bước vào ngành sản xuất linh kiện ô tô”, ông Nguyễn Khánh Linh, Trưởng phòng quản lý chất lượng của Công ty TNHH Công nghệ An Thịnh, trao đổi với Kinh tế Sài Gòn khi dẫn khách đi tham quan cơ ngơi rộng 4.000 mét vuông ở khu chế xuất Tân Thuận, TPHCM hồi trung tuần tháng này. Nền nhà xưởng được lát lớp cách điện, nhiệt độ trong xưởng sản xuất được duy trì ổn định ở 25 độ C, các bảng biểu theo dõi tiến độ và chất lượng được cập nhật liên tục…

Thành lập năm 2007, An Thịnh ban đầu chỉ sản xuất các loại dây điện và thiết bị điện như ổ cắm, phích cắm, dây nguồn… Đến năm 2019, An Thịnh mới chế tạo các linh kiện dây hay jack cắm trong xe ô tô cho hai hãng xe trong và ngoài nước. Doanh số tăng trưởng với hai chữ số mỗi năm. Thách thức lớn nhất không nằm ở máy móc, ông Linh kể, mà là việc phải “thay đổi tư duy của đội ngũ kỹ sư” để chuyển từ làm đồ điện dân dụng sang đáp ứng tiêu chuẩn khắt khe của ngành ô tô.

Cách An Thịnh khoảng 50 cây số, trong khu công nghiệp Giang Điền thuộc tỉnh Đồng Nai là Vnines Innovation - một doanh nghiệp khá trẻ, thành lập năm 2020. Đây là công ty chuyên sản xuất động cơ điện, bộ điều khiển, bảng điều khiển và các mô-đun điện tử dùng cho xe điện và xe máy điện. Ông Hồ Khắc Tú - Phó giám đốc quản lý chất lượng Vnines Innovation - cho biết sản phẩm của công ty cung cấp cho các hãng xe trong nước, và xuất khẩu sang thị trường các nước Bắc Mỹ, châu Âu và châu Á.

Tại khu công nghiệp Tân Kim thuộc tỉnh Long An (cũ), Amphenol RF Vietnam là doanh nghiệp mới toanh, thành lập vào tháng 5-2024. Ông Nguyễn Phước Hiền, Giám đốc nhà máy, nói rằng cơ sở Tân Kim là kết quả của quyết định di dời cơ sở sản xuất khỏi Trung Quốc của công ty mẹ tại Mỹ. Nhà máy lắp ráp đầu nối tín hiệu vô tuyến (RF connectors) và lắp ráp cáp tín hiệu vô tuyến (RF cables) trên ô tô.

Sự tham gia của các doanh nghiệp nhỏ và vừa (SME) là bằng chứng rõ ràng nhất về sự phát triển của ngành công nghiệp phụ trợ ô tô tại Việt Nam.

Thế nhưng, tại sao lại có “lời nguyền” ốc vít?

Cuối thập niên 1990, Việt Nam đón nhận 11 hãng xe toàn cầu. Các hãng được hưởng nhiều ưu đãi về thuế, đất đai và cơ sở hạ tầng nhằm tạo việc làm tại địa phương. Cùng với đó là cam kết tỷ lệ nội địa hóa 30-40% trong 10-15 năm và chuyển giao công nghệ. Tuy vậy, nhiều nhà đầu tư nước ngoài có xu hướng dựa vào các doanh nghiệp hỗ trợ của nước ngoài, hưởng lợi từ những ưu đãi tương tự mà không thúc đẩy tăng trưởng ngành công nghiệp trong nước.

Đây có thể là bối cảnh dẫn đến phát biểu doanh nghiệp Việt “không thể sản xuất nổi con ốc vít” của ông Trần Quốc Tuấn, nguyên đại biểu Quốc hội khóa 13, làm dậy sóng nghị trường tháng 10-2014⁽¹⁾.

Phát biểu này như nỗi ám ảnh đối với các doanh nghiệp Việt, đặc biệt là ngành ô tô, nhiều năm sau đó.

Đầu năm 2023, nhân triển lãm ngành ô tô, Chủ tịch Hiệp hội Công nghiệp hỗ trợ Việt Nam (VASI) Phan Đăng Tuất “làm đậm nỗi đau” ấy khi nói rằng doanh nghiệp Việt “may ra” chỉ sản xuất được vật liệu để làm nguyên liệu sản xuất ốc vít gắn vào biển số xe⁽²⁾.

Khi đó, VASI nói rằng dự kiến đến cuối năm 2023 sẽ có 38 đơn vị sở hữu chứng chỉ IATF 16949 - bộ tiêu chuẩn về hệ thống quản lý chất lượng dành riêng cho ngành công nghiệp ô tô của Hiệp hội Ô tô quốc tế (International Automotive Task Force - IATF). Con số này là “quá ít” để nói rằng ngành công nghiệp phụ trợ đang hiện diện tại Việt Nam.

Bước chân “vạn dặm” 38-858

Hiện ngành công nghiệp ô tô Việt Nam vẫn đang trong giai đoạn phát triển, với tỷ lệ nội địa hóa hiện ở mức thấp. Năm 2023, khoảng 70% số xe bán ra được lắp ráp trong nước, nhưng chỉ có 20% số linh kiện được sản xuất tại Việt Nam.

Dòng vốn ngoại đổ vào ngành công nghiệp xe hơi Việt Nam ngày càng chảy mạnh, tạo nên chuỗi cung ứng toàn diện từ thiết kế, sản xuất, phân phối và dịch vụ hậu mãi rộng khắp. Một số doanh nghiệp lớn của Việt Nam đã tăng cường đầu tư cho ngành công nghiệp phụ trợ ô tô, đảm bảo nguồn cung ứng phụ tùng và nâng cao tỷ lệ nội địa hóa.

Tính đến ngày 20-5-2025, Việt Nam có 858 doanh nghiệp và cơ sở sản xuất đạt chứng nhận IATF 16949, xếp sau Thái Lan với 1.947 và Malaysia 639 đạt tiêu chuẩn quốc tế⁽³⁾. Tức là chỉ chưa đầy 18 tháng sau ước đoán của VASI, số cơ sở đạt chuẩn quốc tế ngành ô tô của Việt Nam đã tăng hơn 22 lần.

Sự gia tăng này một phần đến từ việc bộ tiêu chuẩn IATF gần đây đã mở rộng định nghĩa, bao gồm cả ngành xe máy và nhiều linh kiện phụ trợ khác, khiến chuỗi cung ứng trở nên “mênh mông” hơn. Ở châu Á, Việt Nam xếp thứ 7/8 quốc gia được IATF thống kê, với điều kiện có trên 500 cơ sở đạt chuẩn.

Các thống kê chính thức của Việt Nam cũng cho thấy bức tranh tương tự. Về cơ bản, theo Bộ Công Thương, tính đến tháng 4 vừa rồi, Việt Nam có hơn 360 công ty trực tiếp tham gia chuỗi cung ứng ngành ô tô. Nhưng khi mở rộng hơn có khoảng 5.000 nhà cung ứng trực tiếp và gián tiếp. Có 70% trong số này cung cấp hàng cho nhà sản xuất trong nước, 8% cho các hãng nước ngoài và 17% cho cả hai. Như vậy, có 25% số doanh nghiệp Việt tham gia chuỗi cung ứng toàn cầu của ngành ô tô.

Bà Nguyễn Nam Trân, Giám đốc điều hành hoạt động đánh giá chứng nhận SGS Vietnam - đơn vị chuyên về giám định, thử nghiệm, thẩm tra và chứng nhận tiêu chuẩn - khẳng định việc đạt chuẩn IATF giúp “mở rộng cánh cửa thị trường” cho nhiều doanh nghiệp. Một chuyên gia khác cũng đồng tình rằng các đơn hàng dài hạn 3-5 năm chính là “sự bảo đảm cho tương lai” của các nhà cung ứng.

Thị trường linh kiện xe hơi Việt Nam trị giá 4,5 tỉ đô la trong năm 2023, dự đoán sẽ đạt quy mô hơn 13 tỉ đô trong năm 2032, tăng trưởng kép CAGR 12,6%, theo hãng Research and Markets có trụ sở tại Mỹ.

Giấc mơ chiếc xe “made in Vietnam”

Một khi doanh số bán xe vượt mốc 500.000 chiếc mỗi năm thì thị trường “đủ hấp dẫn” để các nhà cung ứng lớn đầu tư bài bản tại Việt Nam, theo lời ông Nguyễn Phước Hiền của Amphenol RF Vietnam. “Các đơn hàng nhỏ lẻ sẽ khó giúp doanh nghiệp đạt quy mô và hiệu quả kinh tế”, ông nói.

Tổng giám đốc Trần Tiểu Phương nói An Thịnh mong “sẽ sớm làm luôn bộ dây xe hơi” và cho biết một bộ dây xe xăng hay xe điện có khi cần sự tham gia của đến 10 công ty. Sắp tới, An Thịnh sẽ mở rộng diện tích xưởng sản xuất “thêm một tầng lầu nữa” sau khi hãng xe nước ngoài phê duyệt kế hoạch.

Ông Hồ Khắc Tú của Vnines Innovation nói sẽ mở rộng nhà máy, tăng sản lượng các sản phẩm hiện tại và làm “nhiều chi tiết và bộ phận hơn” cho xe điện hay xe máy.

Nhưng có doanh nghiệp lại mong là bắt tay với nhiều doanh nghiệp trong chuỗi công nghiệp ô tô Việt Nam - càng nhiều càng tốt.

Thành lập năm 1999, ban đầu Công ty Cát Thái (Cathaco) sản xuất bàn chải, kem đánh răng cho Colgate-Palmolive, rồi dần sản xuất cho các tập đoàn nước ngoài như Schneider Electric, Konica Minolta, Toshiba, và Aqua… Cát Thái đạt chứng nhận IATF 16949 cách đây khoảng 10 năm. Hiện công ty tập trung vào các dòng sản phẩm chính như chi tiết nhựa kỹ thuật cao, pallet nhựa, hạt nhựa tái sinh; chi tiết cao su; khuôn ép nhựa, khuôn dập; chi tiết kim loại, dập kim loại; gia công cơ khí; giải pháp công nghiệp, thiết kế phần cứng, phần mềm… Hãng hiện có ba cụm nhà máy ở TPHCM, Hà Nội và Hải Phòng. Quy mô của cụm nhà máy TPHCM đến 65.000 mét vuông, với hơn 1.200 lao động.

“Chúng tôi muốn làm việc với nhiều doanh nghiệp Việt hơn nữa”, Tổng giám đốc Lê Tuấn Anh nói với Kinh tế Sài Gòn. Đơn hàng trong gần 30 năm đều từ các doanh nghiệp FDI tại Việt Nam hay khách hàng nước ngoài. Gần đây, Cát Thái mới có các khách hàng Việt Nam như hãng ắc quy Pinaco và startup xe máy điện Đạt Bike…

Rào cản trước mắt

Con đường hướng đến một chiếc xe “made in Vietnam” 100% thực sự không bằng phẳng. Nhưng đã có một số tín hiệu đáng mừng. Các cơ sở trong nước đã cung cấp khoảng 70% nhu cầu xe tải dưới 7 tấn, với tỷ lệ nội địa hóa trung bình 55%. Xe khách từ 10 chỗ ngồi trở lên, xe chuyên dụng khoảng 90% nhu cầu, tỷ lệ nội địa hóa 20-50%.

Vinfast, Thaco, Thành Công Group hay Kim Long đều là những cái tên lớn trong ngành ô tô Việt Nam. Họ đã khẳng định vị thế và tên tuổi với những dòng xe xăng, xe điện, xe máy điện, xe tải và xe buýt mang tên riêng.

Những công ty SME cũng bắt đầu đeo đuổi những ước mơ riêng. Nhưng vẫn có cái khó.

Với Amphenol RF Việt Nam là nguồn nhân lực khi nhà máy định mở rộng quy mô từ 60 người lên 100 người vào cuối năm nay, bởi xung quanh nhà máy ở Long An (cũ) phần lớn là lao động làm nông. Với An Thịnh, đó là những thách thức trong vấn đề đo khí nhà kính theo yêu cầu của khách hàng. Nhưng khi tiễn khách ra về, bà Trần Tiểu Phương vẫn nhắc lại “bộ dây xe hơi”. Giấc mơ đó không phải là viển vông, mà là mục tiêu nằm trong tầm tay của nhiều doanh nghiệp Việt dám dấn thân.

⁽¹⁾ https://baohaiphong.vn/dao-tao-duoc-tien-si-sao-khong-lam-duoc-oc-vit-302557.html

⁽²⁾ https://tuoitre.vn/nganh-cong-nghiep-o-to-co-that-viet-nam-chi-moi-san-xuat-duoc-oc-vit-20230225094533371.htm

⁽³⁾ https://www.iatfglobaloversight.org/wp/wp-content/uploads/2025/05/2025-04_GlobalCertDistribution.pdf