(KTSG Online) - Nhiều chuyên gia cảnh báo quy định ngoại lệ về khai thác văn bản và dữ liệu (TDM) trong dự thảo Luật Sở hữu trí tuệ còn thiếu kiểm soát, khi cho phép dùng tác phẩm đã công bố để huấn luyện AI mà không cần xin phép hay trả phí. Cơ chế này có thể làm giảm vị thế chủ thể quyền và cản trở thị trường cấp phép.
“Một tác giả có thể mất 10 năm để hình thành phong cách sáng tác, nhưng với AI, chỉ vài giây là có thể học được điều đó. Rõ ràng, AI và các công ty công nghệ đang trở thành những ‘gã khổng lồ’, trong khi chính người sở hữu tác phẩm lại rơi vào vị thế ‘tí hon’, yếu thế”.
Đó là nhận định của ông Nguyễn Lương Sỹ, Giảng viên Trường Đại học Luật – Đại học Huế, tại tọa đàm “Ngoại lệ bản quyền dành cho AI và ảnh hưởng tới ngành công nghiệp sáng tạo của Việt Nam”, do Hội Sở hữu trí tuệ TPHCM tổ chức chiều 5-12.
Hiện tại, dự thảo sửa đổi Luật Sở hữu trí tuệ đang được Quốc hội xem xét tại kỳ họp thứ 10.
Theo đó, Điều 7.5 của dự thảo ghi như sau “Tổ chức, cá nhân được phép sử dụng văn bản và dữ liệu đã được công bố hợp pháp và công chúng được phép tiếp cận, nhằm mục đích nghiên cứu, huấn luyện và phát triển hệ thống trí tuệ nhân tạo (AI), với điều kiện không sao chép, phân phối, truyền đạt, công bố, làm tác phẩm phái sinh hoặc khai thác thương mại văn bản, dữ liệu gốc và không gây thiệt hại đến lợi ích hợp pháp của tác giả, chủ sở hữu theo quy định của Luật này và pháp luật khác có liên quan”.
Nói một cách đơn giản, dự thảo đang cân nhắc bổ sung quy định “ngoại lệ” về khai thác văn bản và dữ liệu (TDM) vào luật.
Về bản chất, quy định này cho phép các công ty công nghệ sử dụng tác phẩm có bản quyền để phát triển hệ thống AI mà không cần xin phép hay trả phí cho chủ thể quyền. Đây chính là điểm gây nhiều tranh luận giữ các chuyên gia với cộng đồng sáng tạo Việt Nam.
Lo ngại về "ngoại lệ TDM" và rủi ro đối với quyền tác giả
Theo ông Nguyễn Lương Sỹ, pháp luật cần thiết kế những ưu tiên nhất định dành cho các nhóm yếu thế để bảo đảm sự công bằng. Trong cuộc chơi giữa nhà phát triển AI và chủ thể quyền sở hữu trí tuệ, AI không cần thêm bất kỳ “tấm khiên” bảo vệ nào. Chính con người sáng tạo mới là bên cần được bảo vệ.
Ông cho rằng việc AI sử dụng các bộ tác phẩm quy mô lớn để tạo ra sản phẩm có phong cách tương tự tác giả gốc có thể làm méo mó thị trường và kéo giảm giá trị của tác phẩm ban đầu.
Vì vậy, một ngoại lệ mang tính miễn phí dành riêng cho phát triển AI là không phù hợp với bối cảnh Việt Nam hiện nay. Thay vào đó, Việt Nam nên tập trung xây dựng thị trường cấp phép dựa trên tiềm năng văn hóa - nghệ thuật phong phú của mình.
Đây cũng là cách Trung Quốc đang triển khai thông qua các sàn giao dịch dữ liệu ký tự số do nhà nước bảo trợ.
Gửi góp ý đến tọa đàm, Luật sư Phạm Vũ Khánh Toàn - Trưởng Văn phòng Luật sư Phạm và Liên, nhận định điểm yếu lớn nhất của dự thảo không nằm ở việc có hay không có ngoại lệ TDM, mà ở chỗ cơ chế được thiết kế quá thô sơ: ngoại lệ quá rộng, thiếu tự kiểm, thiếu cơ chế giám sát và chưa gắn kết với thị trường cấp phép.
Đồng tình với các quan điểm trên, Luật sư Lê Xuân Lộc (Công ty Luật TNHH T&G) cho biết điểm cân bằng mà Điều 7.5 hướng tới không thể đạt được trong thời gian ngắn, mà phải trải qua quá trình nghiên cứu, thử nghiệm và tranh luận giữa nhiều ngành, nhiều nhóm lợi ích.
Theo ông, Việt Nam đang có phần “vội vàng” khi đưa ngoại lệ này vào dự thảo, trong khi các quốc gia khác vẫn để tòa án và các bên liên quan tranh luận đến cùng để tìm ra mô hình phù hợp. Vì vậy, Việt Nam nên có “một bước lùi và một sự khiêm tốn” về mặt pháp lý để xây dựng một khuôn khổ hợp lý hơn.
Nhiều chuyên gia cũng kiến nghị rằng Việt Nam nên tách ngoại lệ bản quyền này ra khỏi dự thảo luật mới hoặc cắt nó ở mức hạn chế nhất có thể cho đến khi Việt Nam có nền tảng công nghệ phù hợp.
Thị trường cấp phép bản quyền - hướng đi thay thế cho 'ngoại lệ TDM'
Trao đổi tại buổi thảo luận, ông Tào Minh Hùng, đại diện Liên đoàn Công nghiệp ghi âm quốc tế (IFPI) tại Việt Nam, cho biết trên thế giới, thị trường cấp phép bản quyền phục vụ phát triển AI đã hình thành rõ rệt.
Điển hiện là việc startup AI Suno đã ký thỏa thuận giấy phép (license) với Warner Music Group, OpenAI ký với Newscorp, Conde Nast. Ông cảnh báo rằng nếu Việt Nam đưa ngoại lệ TDM vào luật, những nỗ lực xây dựng thị trường cấp phép tương tự trong nước có thể trở nên vô nghĩa, vì doanh nghiệp sẽ không còn nhu cầu mua bản quyền.
Luật sư Phan Vũ Tuấn, Phó Chủ tịch Hội Sở hữu trí tuệ TPHCM, cũng chỉ ra rằng các công ty AI có tiềm lực tài chính mạnh “chưa bao giờ đòi miễn phí”, mà ngược lại, họ sẵn sàng trả tiền để được cấp phép.
Ông đặt câu hỏi “Nếu chúng ta cho phép sử dụng dữ liệu mà lại không thu phí, liệu có nên làm như vậy không?”.
Các chuyên gia cũng cảnh báo rằng nếu ngoại lệ TDM được thông qua mà không có cơ sở hạ tầng để truy vết dữ liệu đầu vào (input), lực lượng hưởng lợi lớn nhất sẽ là các công ty AI đặt server ở nước ngoài.
Nếu Việt Nam không nắm được cách họ thu thập và xử lý dữ liệu, việc đưa ngoại lệ này vào luật chẳng khác nào tạo điều kiện để họ thu lợi.
Ông Hùng đề xuất Việt Nam nên cân nhắc mô hình cấp phép tập thể (collective licensing) vốn đã thành công trong ngành âm nhạc để vừa giảm chi phí giao dịch, vừa tạo thị trường vận hành hiệu quả.
Một số chuyên gia khác cũng ủng hộ việc xây dựng “chợ dữ liệu”, nơi tác giả và nhà phát triển AI có thể gặp nhau.
Luật sư Phạm Vũ Khánh Toàn cũng đưa ra một loạt giải pháp cụ thể như chỉ cho phép TDM với nội dung mà người dùng có quyền truy cập hợp pháp, thiết lập cơ chế từ chối (opt-out) cho mục đích thương mại và yêu cầu các doanh nghiệp AI phải minh bạch, lưu trữ và kiểm toán dữ liệu huấn luyện.
Ông đồng thời khuyến khích xây dựng cơ chế cấp phép tập thể để tác giả có thể hưởng lợi khi mô hình AI được huấn luyện trên kho tác phẩm có bản quyền quy mô lớn.
Từ những phân tích và kiến nghị nêu trên, Hội Sở hữu trí tuệ TPHCM cho biết sẽ sớm gửi báo cáo lên Quốc hội, đề xuất rằng ngoại lệ TDM không nên được đặt như một nguyên tắc chung tại Điều 7.5 của dự thảo.
Thay vào đó, quy định này nên được xây dựng như một trường hợp ngoại lệ cụ thể tại Điều 25b, kèm theo các điều kiện chặt chẽ nhằm bảo đảm hài hòa lợi ích giữa các bên.
Dự kiến vào tuần tới, Quốc hội sẽ thảo luận, xem xét để thông qua dự thảo Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Sở hữu trí tuệ.
 trong dự thảo Luật Sở hữu trí tuệ còn thiếu kiểm soát, khi cho phép dùng tác phẩm đã công bố để huấn luyện AI mà không cần xin phép hay trả phí. Cơ chế này có thể làm giảm vị thế chủ thể quyền và cản trở thị trường cấp phép.){kind=link}