(KTSG Online) - Những con số mới công bố cho thấy sự mất cân đối ngày càng nhiều khi số người lao động đã qua đào tạo chưa đến 30% tổng số thị trường lao động. Nếu không có những chính sách khuyến khích học nghề đủ mạnh thì kinh tế khó phát triển với nguồn nhân lực "tay ngang" chiếm tỷ lệ quá cao như vậy.
- Bản tin thị trường lao động quí 3-2025 của Viện Khoa học tổ chức nhà nước và lao động
- Bosch Việt Nam với hành trình một thập kỷ đào tạo nghề kỹ thuật
Thông tin được Cục Thống kê (Bộ Tài chính) đưa ra trong báo cáo tình hình lao động, việc làm quí 3 và 9 tháng năm 2025 cho thấy, số thanh niên từ 15-24 tuổi không có việc làm, không tham gia học tập, đào tạo trong quí 3-2025 là 1,6 triệu người, tăng 250.000 người so với quí 2 (1).
Còn theo bản tin thị trường lao động quí 3-2025 của Viện Khoa học tổ chức nhà nước và lao động (Bộ Nội vụ), Việt Nam có 53,3 triệu người tham gia lực lượng lao động, tăng hơn 583.000 người so với cùng kỳ năm trước nhưng đồng thời số người thất nghiệp cũng tăng lên 1,06 triệu người.
Một số điểm rất đáng chú ý trong bản tin của Viện Khoa học tổ chức nhà nước và lao động là số lao động qua đào tạo có bằng, chứng chỉ chiếm 29,5% tổng số thị trường lao động và tỷ lệ thất nghiệp của thanh niên đạt hơn 9%, tăng 1,3% so với cùng kỳ năm trước. Trong số 220.000 người nộp hồ sơ hưởng trợ cấp thất nghiệp trong quí 3-2025, hơn 60% là người không có bằng cấp, chứng chỉ (2).
Cũng theo báo cáo của Cục Thống kê, số lao động không sử dụng hết tiềm năng trong quí 3 chiếm khoảng 3,4%, tương ứng khoảng 1,83 triệu người. Khái niệm "không sử dụng hết tiềm năng" được giải thích là số người lao động muốn làm thêm nhưng không tìm được việc làm. Ở quy mô tổng thể, Viện Khoa học tổ chức nhà nước và lao động đưa ra con số có hơn 696.000 người trong độ tuổi lao động bị thiếu việc làm. Những con số này phần nào cho thấy đó là hệ quả của tình trạng người lao động không có tay nghề chuyên môn để đáp ứng nhu cầu tuyển dụng.
Con số hơn 70% lao động không được đào tạo cho thấy thị trường ngày càng thiếu hụt trầm trọng nguồn nhân lực có chuyên môn. Cơ cấu nguồn nhân lực "tay ngang" chiếm tỷ lệ cao như vậy không chỉ gây bất ổn cho chính sách an sinh xã hội vì liên tục biến động mà còn ảnh hưởng không nhỏ đến tăng trưởng kinh tế và thu hút đầu tư.
Sự mất cân đối của nguồn nhân lực cho thấy khoảng trống của đào tạo nghề. Cách đây 25-30 năm, hệ thống này được tổ chức khá bài bản theo mô hình các nước công nghiệp phát triển. Hệ thống sàng lọc bắt đầu sớm từ khi tốt nghiệp lớp 9, những học sinh không đủ sức vào lớp 10 hay muốn đi làm sớm có thể "rẽ ngang" vào trung cấp nghề học 3 năm để vừa có bằng tốt nghiệp lớp 12 vừa có bằng cấp nghề.
Bước sàng lọc thứ nhì là sau khi tốt nghiệp lớp 12, một số sẽ rẽ tiếp vào trung cấp học 2 năm để đi làm, một số học cao đẳng 3 năm và một tỷ lệ ít hơn vào đại học. Dù học trung cấp hay cao đẳng thì các học sinh này vẫn còn con đường học liên thông lên đại học sau khi tốt nghiệp hay đi làm một thời gian rồi quay lại học.
Đáng tiếc là mô hình đào tạo nghề bài bản này đã không còn giữ được tầm quan trọng trong làn sóng "đại học hóa" hiện nay. Sự lệch pha bắt đầu từ việc hoặc vào đại học hoặc làm lao động phổ thông, được thể hiện trong các con số bên trên trong khi "khoảng giữa" trung cấp, cao đẳng lại không được học sinh và phụ huynh ưa chuộng. Thậm chí, có trường trung cấp nghề của doanh nghiệp đầu tư nước ngoài không chỉ đào tạo miễn phí mà còn cấp thêm sinh hoạt phí và tuyển dụng vào làm tại công ty này sau khi tốt nghiệp mà vẫn không tuyển chọn được đủ học viên.
Hậu quả của việc không học nghề là lao động "tay ngang" ngày càng nhiều, kể cả trong những cơ sở sửa chữa ô tô hay điện tử, điện lạnh. Những "kỹ thuật viên" này được học việc theo kiểu "thấy sao làm vậy", hoàn toàn thiếu kỹ năng cần thiết nên trong không ít trường hợp đã gây ra hậu quả nghiêm trọng vì làm hư hỏng phụ tùng, máy móc do làm ẩu, hiểu sai vì không có căn bản lý thuyết.
Để quay lại thời hoàng kim đã từng có, một mình ngành đào tạo nghề thì không đủ sức. Muốn có nguồn nhân lực có chuyên môn, được đào tạo bài bản cần nhiều chính sách đồng bộ để khuyến khích học nghề như miễn giảm học phí, cấp học bổng, đầu tư mạnh cho các trường nghề và ưu đãi khuyến khích doanh nghiệp mở trường đào tạo nghề cho nội bộ hay đầu tư vào trường dạy nghề.
Ở chiều ngược lại, các trường nghề cũng phải vượt qua được điểm yếu hiện nay là học viên tốt nghiệp không đạt yêu cầu tuyển dụng. Chất lượng đào tạo là yếu tố quyết định, hệ thống trường nghề phải cung ứng được nhân lực đáp ứng được nhu cầu của doanh nghiệp thì ngành dạy nghề mới có đủ sức sống để tồn tại và phát triển.
----------------------------
(1) https://tuoitre.vn/cuc-thong-ke-noi-gi-ve-con-so-1-6-trieu-thanh-nien-15-24-tuoi-khong-viec-lam-khong-hoc-tap-dao-tao-20251103113403988.htm
(2) https://isos.gov.vn/DATA/IMAGES/2025/10/30/43877-1020ban-tin-ttld-q32025-final.pdf
Công ty tôi tuyển người, tuyển 1 tiếp tân thì hàng trăm hồ sơ nộp vô, đa số tốt nghiệp Đại học ngành quản trị kinh doanh. Còn khi tuyển 10 người trung cấp nghề chỉ có một vài hồ sơ nộp. Hiện nay đa số các trường Đại học đều đào tạo ngành quản trị kinh doanh và sinh viên ngành này chiếm tỷ trọng lớn trong các ngành nghề của trường. Nhưng các sinh viên ngành quản trị kinh doanh khi ra trường thì đa số vào bán hàng siêu thị, tư vấn bảo hiểm, bất động sản, tiếp tân v.v Mặc dù trong các công ty xí nghiệp tỷ lệ cần có của người lao động là 1 người có trình độ Đại học, 5 người trung cấp nghề thì tỷ lệ đào tạo ở các trường Đại học và các trường Trung cấp nghề gần như ngược lại.