Lưu trữ carbon, mảnh ghép còn thiếu trong hành trình Net Zero

(KTSG Online) – Trong khi năng lượng tái tạo, hydro xanh, than sinh khối hay điện hạt nhân đã xuất hiện dày đặc trong các chiến lược trung hòa carbon, thì công nghệ thu giữ và lưu trữ carbon vẫn là khoảng trống lớn ở Việt Nam.

• Bất ngờ với thị trường tín chỉ loại bỏ carbon hàng tỉ đô

“Kho bạc” dưới đáy biển

Các nghiên cứu của JOGMEC (Tổ chức An ninh Kim loại và Năng lượng Nhật Bản) đang hợp tác với Việt Nam cho thấy các bồn trầm tích ngoài khơi Việt Nam có thể lưu trữ hơn 10 tỉ tấn CO₂. Hai khu vực tiềm năng nhất: bồn Sông Hồng ở phía Bắc và bồn Cửu Long ở phía Nam. Tiềm năng này biến Việt Nam thành một trong những nước có dung tích lưu trữ CO₂ lớn ở Đông Nam Á.

Nguyên lý lưu trữ carbon (CCS – Carbon Capture and Storage, thu giữ và lưu trữ CO₂) không mới, như cách thế giới đã và đang làm: CO₂ được thu từ ống khói các nhà máy nhiệt điện, xi măng, thép; nén lại rồi bơm xuống tầng đá xốp ở độ sâu trên 1.000 mét dưới đáy biển hoặc mỏ dầu khí đã khai thác xong. Lớp đá phủ kín phía trên sẽ “khóa” CO₂ hàng thế kỷ.

Do vậy, nếu thị trường carbon và khung pháp lý được hình thành, Việt Nam có thể biến lợi thế địa chất này thành dịch vụ: cho thuê “kho” lưu trữ CO₂ cho phát thải carbon trong nước và cả khu vực, giống như một dạng hạ tầng năng lượng.

Hiện tại bơm carbon xuống đáy biển rồi “nhốt” lại đang giao dịch với giá hơn 300 -650 đô la/tấn và phần lớn, khách hàng mua tín chỉ loại bỏ carbon (carbon removal) dạng này là các tập đoàn lớn trên thế giới, điển hình Microsoft là khách mua lớn trên thị trường.

Viên gạch đầu tiên ở Nghi Sơn

Năm 2023, Tập đoàn Dầu khí Việt Nam (nay là Tập đoàn Công nghiệp - Năng lượng Quốc gia Việt Nam) và JOGMEC ký biên bản ghi nhớ để nghiên cứu thành lập một trung tâm lưu trữ CO₂ ngoài khơi Thanh Hóa, tại lô 103 và 104. Vùng biển này cách bờ 100km, nằm gần cụm nguồn phát thải lớn: nhà máy lọc hóa dầu Nghi Sơn, nhiệt điện, xi măng trong tam giác Thanh Hóa – Nghệ An – Hà Tĩnh.

Lộ trình dự kiến trong giai đoạn 2025-2030 của Việt Nam: nghiên cứu chi tiết và khoan thăm dò; năm 2031: ra quyết định đầu tư cuối cùng; năm 2035: bắt đầu bơm CO₂, công suất 1-3 triệu tấn/năm, kéo dài 20-30 năm.

Ước tính chỉ riêng khu vực này có thể chứa 1 tỉ tấn CO₂. Nếu dự án thành công, Nghi Sơn sẽ là trung tâm lưu trữ CO₂ đầu tiên ở Việt Nam, kết nối thu gom CO₂ từ các khu công nghiệp phía Bắc và mở đường cho các dự án khác ở bồn Cửu Long hay Nam Trung bộ.

Tiền đâu và luật nào cho CCS?

Chính phủ đã đưa CCS vào chiến lược khí hậu quốc gia. Theo Quyết định 266/QĐ-TTg ký tháng 2-2025, giai đoạn đến năm 2030 sẽ thí điểm CCS tại một số nhà máy nhiệt điện than; đến 2045, có 25.000 MW công suất than chuyển sang sinh khối hoặc amoniac có tích hợp CCS; và đến 2050, các nhà máy than còn lại phải áp dụng CCS.

Quyết định số 896/QĐ-TTg (Chiến lược quốc gia về biến đổi khí hậu đến năm 2050) và Quyết định số 888/QĐ-TTg (Kế hoạch thực hiện cam kết tại COP26) đều nhấn mạnh tầm quan trọng của việc nghiên cứu, ứng dụng công nghệ CCS cho các nhà máy điện và công nghiệp sử dụng nhiên liệu hóa thạch.

Nhưng, khoảng cách giữa định hướng và thực tế còn xa. Việt Nam hiện chưa có quy định về quyền sở hữu, quản lý tầng đá lưu trữ dưới biển. Tiêu chuẩn kỹ thuật và an toàn cho quá trình bơm CO₂. tất nhiên cũng chưa có luôn; rồi các quy định liên quan trách nhiệm pháp lý khi rò rỉ; cơ chế tài chính, tín chỉ carbon gắn với dịch vụ lưu trữ. Rõ ràng, chưa có những nền tảng này, CCS khó đi từ nghiên cứu sang triển khai, vẫn mải chỉ là các tham luận khoa học trong các hội thảo, diễn đàn.

Bài toán vốn cũng nan giải. Chi phí thu giữ và lưu trữ CO₂ trên thế giới dao động 50 - 100 đô la/tấn. Một dự án CCS quy mô trung bình cần đầu tư ban đầu hàng tỉ đô la. Ai trả tiền để chôn CO₂? Doanh nghiệp phát thải, ngân sách hay quỹ quốc tế?

Đương nhiên là các chuyên gia vẫn nhìn ra nước ngoài xem cách họ làm. Đó là bán tín chỉ carbon tạo nguồn thu bù chi phí, Nhà nước hỗ trợ miễn thuế, trợ giá hoặc đầu tư chung hạ tầng lưu trữ ban đầu và cuối cùng là cơ chế chia sẻ rủi ro pháp lý và kỹ thuật giữa Nhà nước - doanh nghiệp.

Cho thuê “kho” lưu trữ cabron, tại sao không?

Nhưng nếu muốn trung hòa carbon vào năm 2050 như Việt Nam đã cam kết thì giảm phát thải nhanh nhất ở các lĩnh vực khó giảm phát thải như xi măng, nhiệt điện, thép thì lưu trữ carbon dưới lòng biển là cơ hội và cũng là giải pháp nhanh nhất. Nên nhớ, ba lĩnh vực công nghiệp nói trên hiện đang chiếm tới 40% tổng phát thải của cả nước.

Hơn nữa, một khi thực hiện được giải pháp lưu trữ cabron thì vẫn giữ được đà tăng trưởng của công nghiệp trong nước, lại đạt mục tiêu Net Zero. Cuối cùng là mở ra dịch vụ môi trường mới: xuất khẩu dung tích lưu trữ CO₂, hay nói nôm na là cho thuê “kho” lưu trữ CO₂ cho các nước.

Lưu trữ carbon là công nghệ cao, chi phí đắt đỏ, cần vốn đầu tư ban đầu lớn và hiện nay chỉ có một số quốc gia có trình độ công nghệ cao thực hiện như Mỹ, một số quốc gia châu Âu. Trong khi đó, Việt Nam gần như chỉ mới nghiên cứu, đánh giá, tất nhiên là thiếu kinh nghiệm vận hành, giám sát an toàn dài hạn, đặc biệt là chưa có khung pháp lý cho CSS.

Dự án Nghi Sơn có thể là phép thử đầu tiên nhưng buộc phải thử nếu muốn trung hòa carbon vào năm 2050.