Nhìn lại nạn đói Ất Dậu
Nguyễn Vĩnh Nguyên
(TBKTSG) - Với phương pháp điều tra xã hội học lịch sử, GS. Văn Tạo và Furuta Moto đã vẽ lại bức tranh nạn đói năm 1945 ở Việt Nam một cách khá chân xác và sinh động ở góc độ khốc liệt bi thảm của nó.
Dữ liệu của cuốn sách là kết quả của các cuộc điều tra được tiến hành vào những năm 1992, 1993-1994 và 1994-1995 ở 23 điểm từ Quảng Trị trở ra phía Bắc Việt Nam, quy tụ hàng trăm nhà nghiên cứu và cán bộ địa phương tham gia.
Có nhiều nguyên nhân dẫn đến nạn đói năm 1945, được nêu ra trong công trình này, như: mất mùa năm 1944, gạo vận chuyển từ miền Nam ra đã bị lính Nhật cướp mất để phục vụ cho các mặt trận Đông Nam Á và Trung Quốc, chính sách chiến tranh Thái Bình Dương và sự “giả nhân giả nghĩa và thiếu hệ thống” của chiến lược Đại Đông Á của Nhật Bản...
Qua những dữ liệu từ các bảng điều tra thực địa khá rõ ràng, người đọc có thể tiếp cận cụ thể nhất cái không khí khốc liệt của nạn đói đã giết gần 2 triệu người Việt Nam. Ví dụ Thái Bình - nơi nạn đói diễn ra trầm trọng nhất là thôn Lương Phú có số hộ chết hết là 54/280, số người chết đói trong thôn này lên đến 43%. Có những làng biển như Quần Mục (Hải Phòng), nạn đói giết chết hơn phân nửa dân số, nạn đói qua lời kể đầy ám ảnh của những cụ già là nhân chứng sống với những câu chuyện lay động tâm can... Ngoài những dữ liệu xã hội học thu thập được, cuốn sách cũng tập hợp được nhiều nguồn tư liệu quý và đa chiều về thảm họa này.
Nhà nhiếp ảnh Võ An Ninh để lại nhiều bức ảnh nạn đói trong thời gian này. Trên báo Cứu quốc, tác giả Công Dân viết về những bức ảnh đặc tả hiện thực đầy thương tâm của Võ An Ninh: “Những đám người đói chui xuống gầm xe bò, cúi xuống mặt đất lấm bùn, quơ quét những hột gạo rơi; những đám người đói xúm quanh một đống rác tìm lương thực, xúm quanh một đám vỏ ốc, mút mút một cách ngon ơ; một người đàn bà đập chuột, vặt lông nướng rồi ăn... Những cánh tay, những xe bò, những xe cam nhông suốt ngày đi nhặt xác chết để mang xuống nghĩa trang Hợp Thiện, hắt như hắt rác vào những cái hố dài 50, 60 thước sâu ngập đầu người...”.
Trong bức tranh khủng khiếp đó, người đọc có thể cảm nhận được cái đói đã đày đọa và chôn vùi nhân phẩm của con người ta như thế nào. Cuốn sách là một tập hợp khá đầy đủ dữ liệu cho thấy nạn đói đã xảy ra ở đâu, cái chết vì đói diễn ra ở nơi nào nhiều nhất, tầng lớp nào chết nhiều nhất, sự thảm khốc, sự tàn bạo xảy ra như thế nào... Từ đó, để hiểu hệ lụy, nỗi khổ của người dân nghèo trong những khúc quanh đầy gai góc của lịch sử.
Ngoài phần điều tra thực địa, tư liệu thành văn thì cuốn sách còn có phần Phụ lục với hơn 40 bức ảnh tư liệu quý về nạn đói 1945. Lịch sử trong cuốn sách này không phải là những con số khô khan mà là hàng triệu câu chuyện, thân phận đen tối của người dân Việt Nam.
Điều thú vị, nhìn ở góc độ phương pháp nghiên cứu, người đọc có thể thấy thái độ, quan điểm khá khác biệt giữa hai đồng tác giả. Trong khi GS. Văn Tạo đưa ra “thông điệp tố cáo tội ác”phát xít Nhật, thì GS. Nhật Furuta Moto lại nhìn nhận ba vấn đề cốt lõi của học thuật mà công trình có thể đóng góp: khảo sát cách tích lũy gạo bằng cơ cấu tổ chức ăn cướp; diễn biến cụ thể và số người chết đói ở từng địa phương; soi sáng, hiểu rõ hơn về nạn đói trong lịch sử cận đại Việt Nam. Nhưng sự khác biệt đó cũng mang tính bổ khuyết.
Nhìn ở góc độ dữ liệu, thì đây là một công trình rất đáng đọc, có ích cho việc nghiên cứu, đối sánh với những thảm họa nhân đạo trong lịch sử thế giới cận, hiện đại. Sau 10 năm công bố, cuốn sách này xuất hiện trở lại với bạn đọc trong bối cảnh hôm nay, vẫn còn rất nhiều điều đáng suy ngẫm.
__________
(Nạn đói năm 1945 ở Việt Nam - những chứng tích lịch sử, GS. Văn Tạo, GS. Furuta Moto, Viện Sử học, Nhã Nam & NXB Tri thức, 2011, 699 trang)
