(KTSG) - Tăng trưởng kinh tế nhanh đóng vai trò then chốt trong việc giúp Việt Nam thoát khỏi bẫy thu nhập trung bình, rút ngắn khoảng cách với các quốc gia tiên tiến và hướng tới mục tiêu trở thành nền kinh tế có thu nhập cao trong hai thập niên tới. Đây là ước muốn chính đáng. Tuy nhiên, bên cạnh mục tiêu tăng trưởng nhanh, chúng ta cần hết sức lưu ý và chủ động ứng phó với những mặt trái mà quá trình này có thể gây nên.
- Đến năm 2045, tốc độ tăng trưởng công nghiệp ngành hóa dược đạt 8-11%/năm
- Nhờ đâu tốc độ tăng trưởng xuất khẩu khối nội vượt mặt khối ngoại?
Nhiều bài học từ các quốc gia đã chứng minh rằng, tăng trưởng không bền vững có thể để lại những hậu quả lâu dài, thậm chí làm chậm lại chính tiến trình phát triển.
Rủi ro bất ổn vĩ mô và bong bóng tài sản
Tăng trưởng kinh tế quá nhanh có thể tiềm ẩn nhiều rủi ro vĩ mô nghiêm trọng, đặc biệt là mất ổn định vĩ mô, lạm phát cao, bong bóng tài sản, gia tăng nợ công và nguy cơ tăng trưởng không bền vững. Khi nền kinh tế phát triển nhanh, nhu cầu đầu tư và chi tiêu cũng sẽ tăng nhanh, tạo áp lực lớn lên lạm phát phía cầu, tạo áp lực phá giá tiền tệ, làm tăng gánh nặng nợ nước ngoài của quốc gia.
Việc khó kiểm soát và định hướng về đầu tư có thể dẫn đến tình trạng đầu tư tràn lan, dàn trải, làm suy giảm hiệu quả sử dụng nguồn lực. Khi các doanh nghiệp và địa phương chạy đua theo chỉ tiêu tăng trưởng, nguồn vốn có thể bị phân bổ một cách thiếu chiến lược, dẫn đến nhiều dự án kém hiệu quả và lãng phí. Hậu quả là nhiều khu công nghiệp, dự án hạ tầng, khu đô thị mới có thể được xây dựng hàng loạt nhưng không khai thác hết công suất, gây lãng phí lớn. Tình trạng “đất vàng bỏ hoang”, đô thị ma và khu công nghiệp hoạt động cầm chừng đã từng xảy ra tại nhiều địa phương, cho thấy sự thiếu quy hoạch, điều tiết và định hướng phân bổ đầu tư phù hợp.
Bên cạnh đó, nếu dòng vốn đầu tư không được kiểm soát hiệu quả, thị trường có thể xuất hiện hiện tượng bong bóng tài sản, đặc biệt trong lĩnh vực bất động sản và chứng khoán. Khi quá nhiều nguồn lực bị hút vào những ngành dễ sinh lợi nhanh nhưng không bền vững, nền kinh tế sẽ thiếu đi động lực phát triển dài hạn và dễ rơi vào chu kỳ bong bóng - đổ vỡ. Khi giá trị tài sản tăng cao vượt xa giá trị thực, nguy cơ khủng hoảng kinh tế trở nên hiện hữu. Ngoài ra, việc mở rộng tín dụng và vay nợ quá mức để đầu tư và tiêu dùng có thể khiến gánh nặng nợ, cả nợ công và nợ tư, gia tăng và đẩy hệ thống ngân hàng vào tình trạng nợ xấu cao, làm suy yếu hệ thống tài chính quốc gia.
Thực tế, cỗ xe kinh tế Việt Nam vốn chưa từng được thiết kế để vận hành với tốc độ cao ở mức hai con số, khi mà nhiều yếu kém nội tại vẫn chưa được giải quyết.
Nhiều thách thức xã hội nảy sinh
Bên cạnh rủi ro kinh tế, tăng trưởng quá nhanh cũng đặt ra những thách thức lớn đối với xã hội. Khoảng cách giàu nghèo có nguy cơ gia tăng nếu phần lớn lợi ích từ tăng trưởng tập trung vào một nhóm nhỏ doanh nghiệp lớn và nhà đầu tư, trong khi đa số doanh nghiệp nhỏ và người lao động không được hưởng lợi tương xứng. Sự bất bình đẳng này không chỉ làm suy giảm cơ hội tiếp cận các nguồn lực kinh tế mà còn có thể châm ngòi cho những bất ổn xã hội và xói mòn niềm tin của một bộ phận người dân.
Hơn nữa, khi lợi thế cạnh tranh của nền kinh tế vẫn dựa vào lao động giá rẻ thay vì năng suất, áp lực duy trì tốc độ tăng trưởng cao có thể khiến nhiều doanh nghiệp tận dụng lợi thế này một cách thái quá, làm ảnh hưởng tiêu cực đến sức khỏe và chất lượng cuộc sống của người lao động. Điều này càng khiến Việt Nam rơi vào vòng luẩn quẩn của lao động kỹ năng thấp - năng suất thấp - thu nhập thấp. Nếu không có chiến lược đồng bộ và đi trước một bước trong việc nâng cao chất lượng nguồn nhân lực, nền kinh tế nước ta có nguy cơ mắc kẹt trong mô hình tăng trưởng dựa vào số lượng hơn là chất lượng, khiến tiềm năng phát triển bị hạn chế và khó duy trì sự tăng trưởng nhanh lâu dài.
Mặt trái về môi trường và tài nguyên
Tăng trưởng kinh tế nhanh nhưng thiếu kiểm soát có thể dẫn đến suy thoái tài nguyên và ô nhiễm môi trường, gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến sự phát triển bền vững trong dài hạn. Việc mở rộng các ngành kinh tế, bao gồm công nghiệp và khai khoáng, một cách đại trà có thể đẩy nhanh quá trình cạn kiệt tài nguyên, làm suy giảm hệ sinh thái và phá vỡ cân bằng tự nhiên. Khi rừng bị phá bỏ để phục vụ phát triển du lịch, sản xuất công nghiệp hoặc mở rộng đất nông nghiệp, nguy cơ sạt lở đất, lũ lụt và xói mòn trở nên nghiêm trọng hơn, đe dọa trực tiếp đến sinh kế của người dân và đa dạng sinh học.
Bên cạnh đó, sự phát triển quá nhanh của các khu công nghiệp và đô thị có thể kéo theo tình trạng ô nhiễm môi trường ngày càng trầm trọng. Đáng lo ngại hơn, việc chạy theo tăng trưởng mà không chú trọng đến phát triển bền vững sẽ làm trầm trọng thêm các thách thức môi trường như nước biển dâng, hạn hán, xâm nhập mặn và thiên tai. Khi hệ sinh thái bị suy thoái, khả năng thích ứng của nền kinh tế với biến đổi khí hậu cũng bị giảm sút, nhiều người có thể phải đối mặt với nguy cơ bị mất đất canh tác và sinh kế.
Chính vì vậy, để đảm bảo tăng trưởng kinh tế không đi kèm với tổn hại môi trường, Chính phủ cần có những chính sách đồng bộ hướng tới mô hình tăng trưởng xanh, trong đó khuyến khích sử dụng năng lượng tái tạo, nâng cao hiệu quả sử dụng tài nguyên và thắt chặt các quy định về bảo vệ môi trường.
Rủi ro tiêu cực, tham nhũng
Áp lực duy trì tốc độ tăng trưởng cao có thể dẫn đến việc ban hành các chính sách vội vàng, thiếu minh bạch, tạo cơ hội cho tham nhũng và lợi ích nhóm. Nhiều chính sách có thể được thiết kế theo hướng ưu ái một số nhà đầu tư và doanh nghiệp, nhất là những doanh nghiệp lớn, thay vì mở ra cơ hội chung cho tất cả doanh nghiệp, trong đó có doanh nghiệp nhỏ và vừa tham gia. Các tập đoàn lớn, đặc biệt là những tập đoàn có mối quan hệ chặt chẽ với khu vực công, có thể tác động đến việc định hình chính sách, làm suy giảm tính công bằng kinh tế. Điều này không chỉ khiến môi trường kinh doanh trở nên thiếu minh bạch mà còn làm xói mòn niềm tin của doanh nghiệp và người dân vào hệ thống quản lý nhà nước.
Tăng trưởng nhanh nhưng phải trên nền tảng bền vững
Thay vì thuần túy theo đuổi mục tiêu tăng trưởng cao một cách gấp gáp, Chính phủ nên tập trung vào chất lượng tăng trưởng thay vì số lượng. Trước hết, cần chú ý kiểm soát lạm phát, duy trì chất lượng tín dụng và ổn định vĩ mô nhằm đảm bảo an toàn hệ thống tài chính quốc gia, bao gồm hệ thống ngân hàng và tài chính công. Ngân hàng Nhà nước cần điều tiết cung tiền và tín dụng hợp lý, tránh bơm vốn quá mức vào các lĩnh vực có nguy cơ tạo bong bóng tài sản. Chính phủ cũng cần duy trì kỷ luật tài khóa chặt chẽ, ràng buộc ngân sách cứng, tập trung đầu tư vào các dự án thực sự hiệu quả thay vì đầu tư dàn trải gây lãng phí.
Một trong những giải pháp căn cơ là phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao, cải thiện hệ thống giáo dục và đào tạo nghề để đáp ứng nhu cầu của thị trường lao động. Bên cạnh đó, cần đẩy mạnh phát triển kinh tế xanh, siết chặt các tiêu chuẩn môi trường đối với doanh nghiệp, đầu tư vào năng lượng tái tạo và bảo vệ tài nguyên quý hiếm của quốc gia. Ngoài ra, cần tập trung nỗ lực cải cách thể chế, minh bạch hóa chính sách kinh tế, siết chặt kiểm soát tham nhũng và lợi ích nhóm để tạo nền tảng vững chắc cho tăng trưởng kinh tế nhanh và bền vững. Chính phủ cần kiến tạo môi trường kinh doanh lành mạnh, công bằng, hỗ trợ doanh nghiệp tư nhân phát triển và tham gia sâu hơn vào chuỗi giá trị toàn cầu.
Tóm lại, mặc dù tăng trưởng kinh tế nhanh mang lại nhiều lợi ích, nhưng nếu không có tầm nhìn và chiến lược hợp lý, nó có thể kéo theo hàng loạt rủi ro về kinh tế, xã hội, môi trường và thể chế. Do đó, bên cạnh việc theo đuổi mục tiêu tăng trưởng cao, Chính phủ cần đặt trọng tâm vào tính bền vững, đảm bảo tăng trưởng không chỉ nhanh mà còn ổn định và toàn diện. Điều này đòi hỏi một cách tiếp cận cân bằng, trong đó bao gồm kiểm soát rủi ro tài chính, hạn chế nợ xấu và đầu tư dàn trải; phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao, đáp ứng yêu cầu của nền kinh tế số; tăng cường tiềm lực khoa học - công nghệ, tạo động lực đổi mới sáng tạo; cải thiện môi trường kinh doanh, đảm bảo cạnh tranh công bằng và minh bạch; nâng cao năng lực cạnh tranh quốc gia, giúp Việt Nam vững vàng trong bối cảnh hội nhập toàn cầu; và bảo vệ môi trường, gìn giữ tài nguyên thiên nhiên cho thế hệ tương lai. Chỉ khi hội tụ đầy đủ các yếu tố này, Việt Nam mới có thể đạt được một nền kinh tế không chỉ tăng trưởng mạnh mẽ mà còn bền vững, tự chủ và có khả năng thích ứng trước những biến động của thế giới.
(*) Trường Chính sách công và Quản lý Fulbright
