Nghề huyền ở Hà Tiên
 |
| Huyền thô từ Campuchia do mối đem sang, cứ một ký huyền thô có giá một chỉ vàng. Ảnh: Phú Xuân |
(TBKTSG Online) - Huyền là loại than đá có độ cứng bóng. Trong sách Phủ biên tạp lục, Lê Quý Đôn viết, “… huyền phách sản ở trấn Hà Tiên, có khối lượng như đồng, sắc đen như sắt, người ta nói dùng nó có thể lánh được gió độc, tiện làm tràng hạt…”. Nghề huyền Hà Tiên ngày nay đang mai một, những nghệ nhân chuyên nghề đếm không đầy trên đầu ngón tay.
Trong lần đến Hà Tiên gần đây, chúng tôi gặp được anh Nguyễn Chí Thông ở số 59 Lam Sơn, khu phố 1, phường Bình San, là người còn đeo đuổi cái nghề hiếm hoi này.
Dòng họ anh Thông có trên 70 năm làm nghề huyền, từ thời ông nội anh qua tận Nam Vang vừa làm vừa học nghề, về sau truyền dạy những tinh hoa cao quý của nghề huyền cho con cháu trong nhà. Phía họ ngoại anh Thông ở Phú Quốc cũng theo nghề huyền, hồi đó thầy thợ rất đông…
Những năm trước, Phú Quốc là kho cung cấp nguyên liệu huyền quý báu, gia đình anh Thông chỉ làm gia công đi bỏ mối cho các cửa tiệm bán huyền và đồi mồi Hà Tiên nên sản phẩm làm ra thường bị ép giá.
Theo anh Thông, mỏ huyền khai thác phải đúng theo thời tiết, nắng quá hoặc mưa quá đều không tốt; trước khi đem ra không khí phải lấy vải trùm kín, thay đổi không khí đột ngột huyền sẽ mất tác dụng và phải để một thời gian cho huyền quen dần không khí trước khi chế tác.
Người thợ phải biết coi tuổi, coi gân, độ đen, sắc màu… của khối huyền thô; nhất là phải biết phân biệt với đá đen, vì đá đen nặng và đen hơn nhưng không có độ lấp lánh.
 |
| Anh Nguyễn Chí Thông trong xưởng làm huyền. Ảnh: PX |
Huyền là loại vật liêu quý, người thợ nhìn qua tảng huyền thô là đã hình dung ra ngay hình dáng những sản phẩm sẽ làm với đủ loại kích cỡ. Người thợ huyền biến những viên đá vô hồn trở thành đồ mỹ nghệ lung linh sắc màu làm đẹp cho đời.
Hiện nay, anh Thông mua huyền thô từ Campuchia do mối đem sang, cứ một ký huyền thô có giá một chỉ vàng. Sản phẩm mỹ nghệ chế tác từ huyền thường là những tượng Phật, chuỗi hạt, bông tai, nhẫn, trâm cài, vòng đeo tay… Giá bán một chuỗi hạt lớn có thể lên tới gần ba triệu đồng; tượng nhỏ để đeo ở cổ giá thấp nhất tám chục ngàn đồng.
 |
| Sản phẩm mỹ nghệ chế tác từ huyền thường là những tượng Phật, chuỗi hạt, bông tai, nhẫn, trâm cài, vòng đeo tay… Ảnh: PX |
Anh Thông thố lộ, ngoài tài hoa và sự khéo tay, người làm nghề huyền phải có sự đam mê và nhất là có tính kiên nhẫn, bền bỉ mới có thể trở thành người thợ giỏi. Họ phải học đủ thứ, kiên trì nhiều năm từ tư thế ngồi, cách thức đục, cưa, mài… và có ý thức tôn trọng, gìn giữ đồ nghề của ông cha để lại.
Theo anh Thông, khoảng thời gian từ năm 1972 đến năm 1985 nghề huyền gần như mai một ở Hà Tiên, nhưng gia đình anh vẫn âm thầm truyền nghề cho con cháu. Và từ năm 1990, sản phẩm mỹ nghệ từ huyền lại được nhiều người ưa chuộng, nghề huyền mới có điều kiện phát triển trở lại.
Xưởng chế tác huyền của anh Thông là một căn phòng chừng 9 mét vuông chất đầy đồ nghề mà theo anh là từ thời ông nội anh để lại. Tay cầm chiếc lá chà vào chuỗi hạt huyền, anh Thông cho biết, đây là lá “chiều” có nhiều ở Mũi Nai, mặt lá rất nhám nên được dùng để “đánh bóng” sản phẩm từ huyền.
Theo kinh nghiệm truyền khẩu trong dân gian, huyền không những làm đồ trang sức mà còn chữa bệnh chảy nước mắt sống, ngoài ra kết hợp với cây “chó đẻ” để trị rắn cắn, nhất là loài đẻn biển rất hiệu nghiệm.
PHÚ XUÂN (Cần Thơ)
