Nguy cơ từ bùn đỏ

Nguy cơ từ bùn đỏ

Tấn Đức

Bùn đỏ gây thảm họa môi trường ở Hungary.

(TBKTSG) - Bài học từ sự cố hồ chứa bùn đỏ ở Hungary đối với các dự án khai thác bauxite ở nước ta.

Có thật không gây nguy hại?

Tháng 5-2009, các đại biểu Quốc hội nhận được báo cáo riêng về dự án khai thác và chế biến bauxite ở Tây Nguyên. Báo cáo này nói rằng, kết quả phân tích bùn đỏ của bauxite Tây Nguyên không có chất gây độc hại cho môi trường, không có chất phóng xạ và không tồn tại loại rác thải gây nguy hiểm.

Về chất thải bùn đỏ, vấn đề được cộng đồng và các nhà khoa học rất quan tâm và lo ngại, bản báo cáo khẳng định, hiện nay công nghệ hiện đại thải và chứa cách ly bùn đỏ đã đạt hiệu quả gần như an toàn tuyệt đối với môi trường và đang được ứng dụng rộng rãi trên thế giới.

Thế nhưng, sự cố vỡ đập hồ chứa, làm gần 1 triệu mét khối bùn đỏ thoát ra môi trường ở Hungary hôm 4-10 vừa qua, cho thấy công nghệ chứa và cách ly loại chất thải này không phải là an toàn tuyệt đối.

Dự án khai thác và chế biến bauxite ở Tây Nguyên đã từng là đề tài thời sự nóng bỏng trên các phương tiện truyền thông, với kế hoạch ban đầu là sản xuất mỗi năm 7 triệu tấn alumin vào năm 2015 và đến năm 2025 tăng lên 15 triệu tấn. Sau khi cân nhắc ý kiến phản biện của các nhà khoa học, Chính phủ quyết định vẫn tiếp tục thực hiện dự án này.

Trong đó giai đoạn đầu làm trước hai nhà máy Nhân Cơ và Tân Rai, tổng công suất 1,25 triệu tấn/năm. Dù vậy, lượng bùn đỏ của hai nhà máy này thải ra cũng sẽ lên đến 2,4 triệu tấn, gần gấp đôi so với lượng bùn đỏ của nhà máy bauxite Ajka bị sự cố ở Hungary vào tuần trước.

Nguy cơ đã được chứng minh

Công nghệ được áp dụng để xử lý bùn đỏ của hai nhà máy alumin Nhân Cơ và Tân Rai cũng tương tự như công nghệ của nhà máy Ajka.

Ở đây, bùn đỏ được tồn trữ trong hồ chứa, mà theo chủ sở hữu của nhà máy, được xây dựng hiện đại với hệ thống giám sát chặt chẽ, cộng với giải pháp hoàn thổ và trồng cây xanh.

Tại Nhân Cơ và Tân Rai, các hồ chứa được xây dựng trong thung lũng, với đáy được lót vải kỹ thuật chống thấm và phủ lên trên là một lớp đất sét… Công tác hoàn thổ, trồng cây trong khu vực khai thác cũng được đề cập trong dự án.

Tuy nhiên, các nhà khoa học vẫn chưa thực sự an tâm với những giải pháp kể trên. Công nghệ tách bauxite ở Tây Nguyên được xử lý theo phương pháp Bayer. Theo đó, quặng được hòa với dung dịch kiềm NaOH mạnh ở nhiệt độ và áp suất cao. Vì vậy, bùn đỏ thải ra chủ yếu là một dung dịch kiềm mạnh, có độ pH lên đến 13. Đồng thời, nó còn chứa hàm lượng chất rắn, có thể tới 30%, bao gồm các loại kim loại nặng và nhiều chất độc hại khác.

Tiến sĩ Nguyễn Thành Sơn, Giám đốc Công ty năng lượng Sông Hồng thuộc tập đoàn Than và Khoáng sản Việt Nam (TKV), cho rằng các chất thải trong bùn đỏ là độc hại. Đồng thời, do bùn đỏ còn là dung dịch kiềm mạnh, nên rất nguy hiểm cho người khi tiếp xúc trực tiếp.

Ngoài ra, dung dịch kiềm trong bùn đỏ còn có tính ăn mòn rất mạnh. Với đặc tính đó, việc bảo đảm các bể chứa không bị tàn phá dần theo thời gian, cũng như lớp vải lót, chống thẩm thấu kim loại nặng vào nước ngầm, được duy trì bền vững trong thời gian dài hàng chục năm, vẫn là một ẩn số khó đoán, nhất là sau khi kết thúc dự án.

Đáng lo hơn cả là các hồ chứa bùn đỏ khổng lồ, với diện tích mỗi hồ đến 200 héc ta, lại nằm ở khu vực cao hơn mực nước biển trên 700 mét. Hơn nữa, Tây Nguyên lại là nơi thường xuyên có bão kèm theo những trận mưa rất lớn, gây lũ quét và lở đất. Vấn đề đặt ra là liệu các hồ chứa bùn đỏ có đủ sức chống chọi với sự tàn phá của bão lũ hay không?

Nếu chẳng may xảy ra một sự cố tương tự như ở Hungary, thì với địa hình có độ dốc lớn như vậy, thảm họa về dân sinh và môi trường đối với vùng đồng bằng ven biển ở miền Trung sẽ vô cùng nặng nề.

Nhất là khi quy mô khai thác bauxite và sản xuất alumin có thể không dừng lại ở 1,25 triệu tấn như hiện nay, mà có thể tăng lên 7 triệu tấn rồi 15 triệu tấn như đã được ghi trong kế hoạch. Khi ấy, lượng bùn đỏ thải ra hàng năm, theo tính toán của các nhà khoa học sẽ lên đến 10 triệu tấn rồi 13 triệu tấn/năm ứng với sản lượng alumin.

Cuối cùng là công tác hoàn thổ. Đây cũng là một ẩn số, vì TKV, chủ đầu tư của hai dự án Nhân Cơ, Tân Rai, chưa từng thành công trong công tác này với các dự án khai thác than của mình. Đó là chưa kể việc tìm đủ nguồn đất để bù vào lượng quặng bauxite bị lấy đi cũng là bài toán khó.

Hiệu quả có được tính kỹ?

Đối với bất kỳ dự án nào, hiệu quả kinh tế, xã hội luôn là điều phải được cân nhắc. TKV đã khẳng định, các dự án khai thác và chế biến bauxite ở Tây Nguyên là có hiệu quả. Thời gian thu hồi vốn có thể là 13 năm, nhưng với điều kiện phải có hệ thống đường bộ, đường sắt nối Tây Nguyên với cảng biển ở Bình Thuận để xuất hàng. Hiện nay TKV đang đề nghị Nhà nước dùng ngân sách để đầu tư mạng lưới giao thông này. Vấn đề đặt ra, nếu tính luôn chi phí xây dựng đường sá vào dự án, thay vì dùng ngân sách quốc gia, thì hiệu quả còn lại sẽ thế nào?

Và dù hiệu quả có lớn đến đâu, thì cũng cần cân nhắc kỹ cái giá có thể phải trả về môi trường. Nếu xảy ra một sự cố vỡ đập lớn như ở Hungary, gây ra cơn lũ bùn đỏ đổ xuống vùng hạ du, thì số tiền thu được từ các dự án bauxite liệu có đủ để trang trải các thiệt hại về kinh tế, môi trường và cuộc sống, sức khỏe con người?